بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله ربّ
العالمين و الحمد لله الذی لا مُضادّ له في مُلكه و لا مُنازِعَ لَهُ في أمره.
الحمدالله الذی لا شريك لَهُ في خلقه ولا شبيه لَهُ في عَظَمَتِه جزء من دعاء
الإفتتاح وصلّی الله علی سيدّنا ونبيّنا محمّد صلّی الله عليه وعلی آله الطاهرين
واصحابه المنتجبين.
عبادالله ! أُوصيكم و
نفسي بتقوی الله و اتّباع امره و نهیه.
اگر اراده همه انسانها در این مسیر قرار گیرد که حقوق همدیگر
را بشناسند و رعایت کنند بیشک جامعۀ بشری با مشکلی مواجه نخواهد شد. زیرا در صورت
بروز هر مشکلی، اراده جمعی بر این خواهد بود که آن مشکل را حل نمایند. بنابراین اگر
به حقوق اخلاقی که در «رسالة الحقوق» امام سجاد ع اشاره شده است، پایبند باشیم
بدون تردید در جامعه بشری نمونه ای از بهشت با اراده انسان پدید خواهد آمد.
حق صدقه
امام سجاد ع در ادامۀ بحث
حقوق اخلاقی که نقشهی راه تکامل، رشد و سعادت بشریت است، به حق صدقه اشاره کرده و
می فرمایند: «وَ أَمَّا حَقُ الصَّدَقَةِ فَأَنْ
تَعْلَمَ أَنَّهَا ذُخْرُكَ عِنْدَ رَبِّكَ وَ وَدِيعَتُكَ الَّتِي لَا تَحْتَاجُ
إِلَى الْإِشْهَادِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِكَ كُنْتَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ سِرّاً
أَوْثَقَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ عَلَانِيَةً وَ كُنْتَ جَدِيراً أَنْ تَكُونَ
أَسْرَرْتَ إِلَيْهِ أَمْراً أَعْلَنْتَهُ وَ كَانَ الْأَمْرُ بَيْنَكَ وَ
بَيْنَهُ فِيهَا سِرّاً عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ لَمْ تَسْتَظْهِرْ عَلَيْهِ فِيمَا
اسْتَوْدَعْتَهُ مِنْهَا بِإِشْهَادِ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ عَلَيْهِ بِهَا
كَأَنَّهَا أَوْثَقُ فِي نَفْسِكَ لَا كَأَنَّكَ لَا تَثِقُ بِهِ فِي تَأْدِيَةِ
وَدِيعَتِكَ إِلَيْكَ ثُمَّ لَمْ تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ لِأَنَّهَا لَكَ
فَإِذَا امْتَنَنْتَ بِهَا لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تَكُونَ بِهَا مِثْلَ تَهْجِينِ
حَالِكَ مِنْهَا إِلَى مَنْ مَنَنْتَ بِهَا عَلَيْهِ لِأَنَّ فِي ذَلِكَ دَلِيلًا
عَلَى أَنَّكَ لَمْ تُرِدْ نَفْسَكَ بِهَا وَ لَوْ أَرَدْتَ نَفْسَكَ بِهَا لَمْ
تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و اما حق صدقه
اینست که بدانی آن، اندوخته و ذخیره توست در نزد پروردگارت و ودیعه ایست که برای
آن محتاج به شاهد گرفتن نیستی و چون این را دانستی به آنچه در پنهان به ودیعت می سپاری
مطمئن تر خواهی بود از آنچه آشکارا می دهی! و سزاواری امری را که آشکارا انجام می دادی
اکنون پنهانی در حال سر انجام دهی و در هر حال امر بین تو و صدقه ات پنهان باشد.
در ودیعه ات چشمها و گوشها را شاهد بگیر چون چنین چیزی لازم نیست و به او اعتماد داری
که بر تو بر می گردد و همانند کسی نباش که اعتماد برگشت صدقه را به خود ندارد. پس به
صدقه خود بر احدی منت مگذار، چون آن از تو و مال تو است و اگر بدان منت نهی در امان
نیستی که به بدی حال همان کسی گرفتار شوی که به وی منت نهادی، زیرا این خود دلیل است
که تو آن را برای خود نخواستی و اگر برای خود می خواستی بر احدی منت نمی نهادی، و قوه ای
جز از ناحیه او نیست».[1]
مسئولیت پذیری نسبت به هم
نوع، از نگاه اسلام
قرآن کریم که سند جامع
دین اسلام برای سعادت بشریت است، انسان را به گونه ای تربیت می کند که نسبت به مشکلات
معیشتی دیگران باید احساس مسئولیت نماید. خصوصاً کسانی که توان مالی بیشتری دارند و
می توانند بخشی از اموال خود را جهت رفع مشکلات دیگران مورد استفاده قرار دهند. خدای
تعالی در قرآن کریم بحث صدقه و انفاق را به گونه های مختلف مطرح کرده و در برخی
موارد با مَثَل و تشبیه جایگاه آنها را نشان می دهد. مانند:
1ـ «مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في سَبيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ
أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ
يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ؛ مثل کسانی که اموال خویش را در راه خدا انفاق می کنند مثل
دانه ای است که از آن، هفت خوشه بروید که هر خوشه صد دانه باشد و خداوند برای کسانی
را که بخواهد چند برابر می گرداند و خداوند وسعت بخش و داناست».[2]
2ـ همچنین در آیهی دیگر می فرماید: «وَ مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ
تَثْبيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ
أُكُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما
تَعْمَلُونَ بَصيرٌ؛ و مثل کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و تثبیت ملکات
انسانی در روح خود انفاق می کنند، همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد و بارانهای
درشت به آن برسد و میوه خود را دو چندان دهد و اگر باران درشتی بر آن نبارد بارانهای
ریز و شبنم بر آن می بارند و خداوند به آنچه انجام می دهید بینا است».[3]
ساز و کار اقتصادی اسلام
قرآن کریم مشکلات اقتصادی
جامعه بشری را که تهدیدی بسیار جدی است و چه بسا در غالب موارد باعث فاصله طبقاتی میگردد،
به شکل های مختلف مطرح کرده و برای آن، راه حلهای گوناگونی را ارائه می دهد. از
طرفی برای اینکه انسان فزون خواه نشود و مست ثروت نگردد، به افراد جامعه یادآوری و
تأکید می نماید خرید و فروش اجناسی که دارای منفعت حلال است بلامانع است، مشروط به
آنکه به هیچ وجه نباید «ربا» در معامله وجود داشته باشد. زیرا ربا در نگاه
اقتصادی اسلام به طور مطلق حرام دانسته شده است.[4] و همچنین
از طرفی دیگر یکسری پرداخت مالی را بر کسانی که ثروت زیادی دارند واجب کرده است. مانند:
زکات، خمس و مانند آنها. که البته این غیر از آن مالیاتی است که حاکمیت از افراد دارای
درآمد بالا کاسبین و تجار می گیرد.
ترغیب و تشویق افراد
توانمند به پرداخت واجبات و مستحبات مالی
اسلام انسانهای متموّل را
تشویق می کند که به مستمندان و نیازمندان کمک کنند تا در جامعه افرادی نباشند که به
واسطه فقر و نداشتن تمکّن مالی به هلاکت برسند. لذا صدقات که در بیان نورانی امام سجاد ع
مورد تبیین واقع شد، هم شامل صدقات واجب و هم شامل صدقات مستحب میشود. صدقه واجب
مانند: زکاة و مستحب به هر نوع کمکی اطلاق می شود که در آیات و روایات پاداش زیادی
برای آن ذکر شده است.
امام سجاد ع در بیان حق صدقه
به چند مطلب اشاره فرمودند؛ مطلب اول: دربارۀ این است که صدقه یک نوع ذخیره
و اندوخته و پس انداز است، و هیچگاه نباید در تصور و گمان این مسأله راه یابد که انسان
اگر به کسی کمک کرد و از مالش گاهی اوقات مقداری خرج گردید، در جائی محاسبه نمی شود!!!
بلکه اگر کسی چنین کاری را برای رضایت الهی انجام داده، بهترین معامله و بیشترین سود
معنوی را نصیب خود کرده است. مطلب دوم: این است که حضرت ع فرمودند: صدقه پنهان
از آشکار مهم تر و پاداش آن بیشتر است، زیرا شائبه ریا و خودنمائی در صدقه پنهان به
صورت طبیعی نباید وجود داشته باشد. افزون بر اینکه فردی که صدقه را می گیرد، به هیچ
وجه تحقیر و کوچک شمرده نمی شود. مطلب سوم: اینست که صدقه ای را که انسان می دهد
هیچگاه نباید با منّت گذاری توأم باشد؛ زیرا سبب بطلان اثر معنوی آن می شود.
همه این موارد که امام سجاد ع
به عنوان زبان قرآن به آن اشاره فرمودهاند، در قرآن کریم یادآوری شده است. زیرا انسان
غنی و ثروتمند باید بداند آنچه در اختیار اوست به عنوان امانت است؛ زیرا مالک حقیقی
همه چیز و حتی خود انسان خداست. به همین جهت خدای تعالی در قرآن کریم میفرماید: «
وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُون؛ و از تمام
نعمتها و مواهبى كه به آنان روزى دادهايم، انفاق مىكنند».[5]
و این نگاه انسانهای متّقی و پارساست که قرآن می فرماید: « ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُدىً لِلْمُتَّقين الَّذينَ
يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ
يُنْفِقُون؛ آن كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه ندارد؛ و مايه هدايت
پرهيزكاران است. كسانى كه به غيب ايمان مىآورند و نماز برپا مىدارند و از تمام
نعمتها و مواهبى كه به آنان روزى دادهايم، انفاق مىكنند».[6]
این نگاه در جهان بینی قرآنی یکی از اصول مهم است. پس هیچ انسانی نبایست بپندارد
که مالک حقیقی است، بلکه همه اینها امانتهای الهی است، که حضرت باری تعالی با تعابیر
مختلف این نکته را به همه ما تفهیم می کند.
فضلیت صدقات پنهانی
خداوند متعال برای صدقات،
ارزش و برکاتی قرار داده است که این ارزش و برکات در صدقات مستحبی اگر به صورت پنهانی و بدون آنکه کسی بفهمد پرداخت شود، چند
برابر خواهد بود و آثار فراوانی دارد. «إِنْ تُبْدُوا
الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ
خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ وَ اللَّهُ بِما
تَعْمَلُونَ خَبير؛ اگر انفاقها را آشكار كنيد، خوب است! و اگر آنها را
مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد، براى شما بهتر است! و قسمتى از گناهان شما را
مىپوشاند؛ و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهيد شد. و خداوند به آنچه
انجام مىدهيد، آگاه است».[7]
لذا در برخی از احادیث تصریح
شده که انفاقهای واجب بهتر است اظهار گردد و انفاقهای مستحب بهتر است مخفیانه انجام
گیرد. که در کتاب شریف تفسیر القمی نقل شده است: «الزَّكَاةُ
الْمَفْرُوضَةُ تُخْرَجُ عَلَانِيَةً وَ تُدْفَعُ عَلَانِيَةً وَ غَيْرُ
الزَّكَاةِ إِنْ دَفَعَهُ سِرّاً فَهُوَ أَفْضَلُ».[8]
در ضمن از جمله «يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ»
استفاده می شود که انفاق در راه خدا، در آمرزش گناهان اثر عمیقی دارد.
آثار مادی و معنوی صدقات
در اهمیت و آداب و مصادیق
و آثار صدقه مباحث فراوانی مطرح است که در جای خود باید مورد بررسی قرار گیرد فقط درباره
آثار آن در زندگی روزمره به برخی از آن اشاره می شود:
1ـ برکت و افزایش نعمت.[9] 2ـ دفع بلا. که پیامبر ص فرمودهاند: «قَالَ النَّبِيُّ ص الصَّدَقَةُ تَسُدُّ بِهَا سَبْعِينَ
بَاباً مِنَ الشَّر».[10]
و امام رضا ع در این خصوص میفرماید: «أَنَ الصَّدَقَةَ
تَرْجِعُ الْبَلَاءَ مِنَ السَّمَاءِ».[11] 3ـ درمان
بیماریها امام رضا ع فرمودند: «لَا يَذْهَبُ
بِالْأَدْوَاءِ إِلَّا الدُّعَاءُ وَ الصَّدَقَةُ».[12]
4ـ اجابت دعا. 5ـ رفع غضب خدا. 6ـ دفع بدبختی و… .
امید است خدای متعال در تقویت
این روحیه به همه ما کمک کند تا بتوانیم در حد امکان برای رفع فقر تلاش کنیم.
آمین یا رب العالمین.
[1]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، ص259،
قم، جامعه مدرسين، چ دوم، 1404ق.
[2]. بقرة/261.
[3]. همان/265.
[4]. ر.ک: کتاب شهید مطهری و شهید صدر در خصوص موضوعات پیرامون ربا.
[5]. بقرة/3.
[6]. همان/2و3.
[7]. همان/271.
[8]. قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، ج1، ص92، قم،
دار الكتاب، چ سوم، 1404ق. و مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج69،
ص284، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چ دوم، 1403ق.
[9]. ر.ک: طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن،
ج5، ص103، تهران، ناصر خسرو، چ سوم، 1372ش.
[10]. قطب الدين راوندى، سعيد بن هبة الله، الدعوات سلوة
الحزين ، ص107، ح237، قم، انتشارات مدرسه امام مهدى ع ، چ اول، 1407ق. و
الطبراني، المعجم الكبير، ج 4، ص274، تحقيق حمدي عبد المجيد السلفي،
بیروت، دار إحياء التراث العربي، چ الثانیة، 1405ق.
[11]. منسوب به على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، الفقه الرضا،
ص347، مشهد، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، چ اول، 1406ق. و مجلسى، همان، ج93،
ص137، ح14.
[12]. فقه الرضا، ص347. و مجلسی، ج59، ص261، ح10.