بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله ربّ
العالمين و الحمد لله الذی لا مُضادّ له في مُلكه و لا مُنازِعَ لَهُ في أمره.
الحمدالله الذی لا شريك لَهُ في خلقه ولا شبيه لَهُ في عَظَمَتِه جزء من دعاء
الإفتتاح وصلّی الله علی سيدّنا ونبيّنا محمّد صلّی الله عليه وعلی آله الطاهرين
واصحابه المنتجبين.
عبادالله
! أُوصيكم و نفسي بتقوی الله و اتّباع امره و نهیه.
گفتیم «خطبه متّقین» کلامی از
امیرالمؤمنین است که به بیان اوصاف متّقین اختصاص دارد، و در پاسخ به درخواست همام
بن شریح از یاران آن حضرت بیان شده است. امیرالمؤمنین در این خطبه فضیلت های اهل
تقوا را یکایک بیان می نماید. فضیلت اول و دوم که «صحیح و به جا سخن گفتن» و
«اعتدال و میانه روی» بود را هفته های گذشته شرح دادیم.
سومین فضیلت: تواضع و فروتنی
–
مَشْیُهُم التَّوَاضُعِ،
روش برخورد آنان با دیگران فروتنانه و
همراه با تواضع است.
تواضع
، از فضائل اخلاقی که در قرآن و حدیث و متون اخلاقی و عرفانی بر آن بسیار تأکید شده
است، و البته جهات مثبت و منفی دارد که محتاج دقت فراوان میباشد. امام صادق علیه السلام
می فرماید: «كَمَالُ الْعَقْلِ فِی ثَلَاثَةٍ: التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْیَقِینِ
وَ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ؛ کمال خرد در سه چیز است: برای خدا تواضع کردن،
به خوبی یقین داشتن، سکوت کردن بجز در موارد خیر بحار الأنوار، ج1، ص131 »
معنای لغوی و اصطلاحی «مشی» و «تواضع»
مشی در لغت به معنای راه رفتن، گام زدن، گردش کردن،
و پیاده رفتن آمده است، و در اصلاح بر راهی که در پیش دارند، خط سیر، و روش شخصی در
زندگی اطلاق می شود. معین، ذیل «مشی»
معنای واژه تواضع در همه نظامهای اخلاقی
تقریباً یکسان و روشن است و نیازی به تعریف خاص ندارد، هر چند در منابع اسلامی تعاریف
مختلفی از آن موجود است. تواضع را در لغت به معنای خود را خوار کردن تذلّل دانسته
اند، و در اصطلاح بر فروتنی اطلاق کرده اند. فَراهیدی، ذیل «وضع »
برخی
لغت شناسان میان این الفاظ تفاوتهای ظریفی قائل شده اند، مثلاً «تواضع» را توأم با
توانایی و «تذلّل» را حاکی از ناتوانی شخص در برابر دیگری می دانند، چنانکه تواضع آدمی
در برابر خادمان خویش از سر ناتوانی در برابر ایشان نیست. نحاس، ج4، ص442 .
تواضع در قرآن
در قرآن
کریم واژه تواضع به کار نرفته است اما واژگان و تعابیر دیگری وجود دارد که تقریباً
همین معنا را می رساند، مانند خشوع، خشیت، إخبات، ذلّت، و خفض جناح، هرچند اهل لغت
تفوت هایی میان این الفاظ قائل شده اند، و مثلاً گفته اند که «تواضع» به اعتبار خُلقیات
و افعال ظاهر و باطن و «خشوع» به اعتبار جوارح است؛ یا «تواضع» با زبان و کردار است
و «خشوع» در دل و دیده نحاس، ج4، ص442 .
تواضع ممدوح
1.
تواضع در برابر خدا
در پاره ای از موارد، در قرآن کریم
سخن از تواضع در برابر خداوند به میان آمده است، که از نوع تواضع ممدوح می باشد:
–
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ؛
الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ مؤمنون:1-2
به راستى كه مؤمنان رستگار شدند؛
همانان كه در نمازشان فروتنند.
–
إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ
عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ ﴿فاطر:۲۸﴾
از بندگان خدا تنها دانايانند كه از او
مى ترسند آرى خدا ارجمند آمرزنده است.
–
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ
وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
﴿هود:23﴾
بى گمان كسانى كه ايمان آورده و كارهاى
شايسته كرده و [با فروتنى] به سوى پروردگارشان آرام يافتند آنان اهل بهشتند و در آن
جاودانه خواهند بود.
2.
تواضع در برابر مؤمنان
تواضع
پیامبر در برابر مؤمنان در دو آیه قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است، و در یک
آیه به تواضع و فروتنی انسانهای محبوب خداوند نسبت به مؤمنان دیگر اشاره شده است.
این آیات گویای روابط انسانی میان حاکمان جامعه با شهروندان، و شهروندان جامعه با
یکدیگر است. در اجتماع مورد توصیه قرآن کریم، روح تواضع و فروتنی در تمامی مراتب
افراد جامعه وجود خواهد داشت:
–
وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ
مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿شعراء:215﴾
و براى آن مؤمنانى كه تو را پيروى كرده
اند بال خود را فرو گستر [فروتنی کن]
–
لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا
بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ
﴿حجر:۸۸﴾
و به آنچه ما دسته هايى از آنان [=كافران]
را بدان برخوردار ساخته ايم چشم مدوز و بر ايشان اندوه مخور و بال خويش براى مؤمنان
فرو گستر
–
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ
مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ
أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ
فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ﴿مائده:54﴾
اى كسانى كه ايمان آورده ايد هر كس از
شما از دين خود برگردد به زودى خدا گروهى [ديگر] را مى آورد كه آنان را دوست مى دارد
و آنان [نيز] او را دوست دارند [اينان] با مؤمنان فروتن [و] بر كافران سرفرازند در
راه خدا جهاد مى كنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمى ترسند.
–
وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ
عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا
سَلَامًا ﴿فرقان:۶۳﴾
و بندگان خداى رحمان كسانى اند كه
روى زمين به نرمى گام برمى دارند و چون نادانان ايشان را طرف خطاب قرار دهند به
ملايمت پاسخ مى دهند.
در این آیه کریمه، مشی اجتماعی و شیوه
برخورد و ارتباط بندگان مقبول خداوند با سایر شهروندان جامعه بر اساس فروتنی و
تواضع دانسته شده است، نه تکبر و نخوت؛ و تمامی مفسران این آیه را به همین نحو
معنا کرده اند و هیچکس «مشی» در این آیه را به معنای راه رفتن روی زمین ندانسته،
بلکه آن را کنایه از شیوه روابط اجتماعی دانسته اند.
3.
تواضع در برابر پدر و مادر
از جمله دستورهایی که قرآن به
انسانهای با ایمان می دهد تواضع در برابر پدر و مادر است:
–
وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ
الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا
﴿اسراء:۲۴﴾
و از سر مهربانى بال فروتنى بر آنان بگستر
و بگو پروردگارا آن دو را رحمت كن چنانكه مرا در خردى پروردند
تعبیری که درباره تواضع در برابر پدر
و مادر در این آیه به کار رفته است به لزوم اوج فروتنی انسان در برابر والدین
اشاره دارد. می بینیم که تواضع در برابر مؤمنان تنها با تعبیر «خفض جناح» در آیات
آمده است، ولی در مورد پدر و مادر تعبیر «خفض جناح الذلّ» به کار رفته که گویای
اوج فروتنی است. در تعبیر «خفض جناح» نوعی زیر بال و پر گرفتن همراه با برتری را
در خود دارد که مناسب حال حاکم جامعه است، ولی «خفض جناح الذلّ» زیر بال و پر
گرفتن بدون برتری را می رساند که مناسب حال فرزند نسبت به والدین خود است.
تواضع ممدوح موجب بزرگی و ارج یافتن در
دنیا و آخرت است. عبارت «مَنْ تَوَاضَعَ لِلّهِ رَفَعَهُ اللّهُ هر که برای خدا تواضع
کند، خداوند او را ارج و بزرگی می بخشد. » از پیامبر خدا به صورتهای مختلفی در منابع
تکرار شده صحیح مسلم، ج۸، ص۲۱؛ سنن الترمذی، ج۳، ص۲۵۴ ، و مضمون آن در احادیث دیگری
از امامان شیعه آمده است.
هر چه روئید از پی محتاج رُست تا بیابد طالبی چیزی که جُست
حق تعالی گر سماوات آفرید از
برای دفع حاجات آفرید
هر کجا دردی، دوا آنجا رود هر کجا فقری، نوا آنجا
رود
هر کجا مشکل، جواب آنجا رود هر کجا پستی ست، آب آنجا رود
آب کم
جو تشنگی آور بدست تا بجوشد آبت
از بالا و پست
تواضع مذموم
باید توجه داشت تواضع مورد قبول اسلام
با ذلت پذیری تفاوت دارد. شعار اباعبدالله که «هیهات منّا الذّلّة» یک اصل اساسی
برای تمامی مؤمنان است که اجازه ندارند کرامت انسانی خودشان را بر باد دهند. به
همین جهت آنگاه که تواضع و فروتنی موجب ذلت پذیری باشد مذموم خواهد بود. مشاهده می
کنیم که در روایات پیامبر و امامان معصوم از تواضع نسبت به برخی افراد نهی شده است؛از
جمله:
1.
تواضع در برابر متکبران
–
رسول الله می فرماید: إذا رأيتم المتواضعين
من أمتي فتواضعوا لهم و إذا رأيتم المتكبرين فتكبروا عليهم
در برابر متواضعان از امت اسلام تواضع
کنید، و در برابر متکبران تکبر داشته باشید.
2.
تواضع در برابر ثروتمندان و قدرتمندان
امیرالمؤمنین درباره تواضع انسانهای
فقیر در برابر انسانهای دارای قدرت و ثروت می فرماید:
–
طوُبَی لِمَنْ… تَوَاضَعَ مِنْ غَیْرِ
مَنْقَصَةٍ
خوشا به حال آن کسی که …. بدون
پذیرش نقص و ذلت، تواضع می کند.
–
مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ
لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ
هر کس نزد ثروتمندی برود و به او به
دلیل ثروتش تواضع کند، دو سوم دینش را از دست می دهد.
و از جانب دیگر، آن حضرت درباره تواضع
ثروتمندان در برابر فقیران می فرماید:
–
مَا أَحْسَنَ تَوَاضَعَ الْأَغْنِيَاءِ
لِلْفُقَرَاءِ طَلَباً لِمَا عِنْدَ اللَّهِ
چه خوب است که ثروتمندان در برابر
فقیران تواضع کنند، به نیت رسیدن به جایگاه در نزد خداوند.