بسم الله
الرحمن الرحیم
آیات و سورههای قرآن، مکّی و مدنی
به آیات و
سورههایی که قبل از هجرت مسلمانان به مدینه، در زمانی که مرکز اصلی مسلمانان شهر
مکّه بود بر رسول الله نازل شده است، آیات و سورههای مکّی گفته میشود، اگرچه در
خارج از شهر مکه نازل شده باشد. و به آیات و سورههایی که بعد از هجرت مسلمانان به
مدینه، در زمانی که مرکز اصلی مسلمانان شهر مدینه بود بر رسول الله نازل شده است،
آیات و سورههای مدنی گفته میشود، اگرچه در خارج از شهر مدینه نازل شده باشد.
سوره های قرآن
در زمان نزول وحی و به دستور پیامبر شکل گرفت، و تعداد آيات هر سوره، كم يا زياد بودن
آن با دستور خاص پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله انجام گرفته و همچنان بدون دخل
و تصرف تاكنون باقى و يك امر توقيفى است. كوچكترين سوره شامل سه آيه سوره كوثر ،
و بزرگترين سوره شامل ۲۸۶ آيه میباشد سوره بقره .
اسامى سورهها
مانند تعداد آيات هر سوره توقيفى بوده، و با صلاح ديد شخص پيامبر نامگذارى شده
است. بيشتر سورهها يك نام دارد و برخى دو يا چند نام. اين نامگذارىها، طبق شيوه
عرب با كوچكترين مناسبت انجام مىگرفته است.
هر سوره با فرودآمدن «بِسْمِ
اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» آغاز مىشد و آيات به ترتيب نزول در آن ثبت مىگرديد،
تا موقعى كه «بِسْمِ اللَّهِ …» ديگرى نازل مىشد و سوره ديگرى آغاز مىگرديد. اين
نظم طبيعى آيات بود. گاهى اتفاق مىافتاد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله- با اشاره
جبرئيل- دستور مىداد تا آيهاى بر خلاف نظم طبيعى در سوره ديگرى قرار داده شود؛ مانند
آيه «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ
ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ» – كه گفتهاند از آخرين آيات نازل شده است- پيامبر
صلّى اللّه عليه و آله دستور فرمود آن را بين آيات ربا و آيه دين، در سوره بقره به
عنوان آيه ۲۸۱ ثبت كنند. بنابراين ثبت آيات در سورهها توقيفى است و با نظارت و دستور
خود پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله انجام گرفته است و بايد از آن پيروى نمود. ولى درباره نظم
و ترتيب سورهها ميان اهل نظر اختلاف است. سيّد مرتضى علم الهدى و بسيارى از محققين
بر آنند كه قرآن همچنان كه امروزه هست، در زمان حيات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله
شكل گرفته و ترتیب سورهها را نیز پیامبر تعیین کردهاند.
جمع قرآن
على عليه السّلام
نخستين كسى بود كه پس از وفات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به جمع قرآن مشغول گرديد.
بر حسب روايات، مدت شش ماه در منزل نشست و اين كار را به انجام رساند. امير المؤمنین
عليه السّلام مىفرمايد: «آيهاى بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نازل نشد، مگر آن
كه بر من خوانده و املا فرمود و من آن را با خط خود نوشتم. و نيز تفسير و تأويل، ناسخ
و منسوخ و محكم و متشابه هر آيه را به من آموخت و مرا دعا فرمود تا خداوند فهم و حفظ
به من مرحمت فرمايد. از آن روز تاكنون هيچ آيهاى را فراموش نكرده و هيچ دانش و شناختى
را كه به من آموخته و نوشتهام، از دست ندادهام».
بسیاری از صحابه دیگر نیز
هرکدام برای خود مصحفی را جمع کرده بودند. جمع كنندگان مصحفها متعدد بودند و در اين
جهت با يكديگر رابطهاى نداشتند. و از نظر صلاحيّت و استعداد و توانايى انجام اين كار
يكسان نبودند. بنابراين نسخه هر كدام از نظر روش، ترتيب، قرائت و
… با ديگرى يكسان نبود. اختلاف در مصحفها و قرائتها موجب اختلاف در ميان مردم
شد. مسلمانان ساكن مناطق مختلف، زمانی که به مناسبت شركت در جنگ و يا مناسبات ديگر
گرد هم مىآمدند، بر اثر تعصبى كه نسبت به مصحف خود داشتند، به محكوم كردن يكديگر دست
مىزدند،و گاه به نزاع ميان آنان مىكشيد.
حذيفة بن یمان در جنگ ارمنستان
شاهد نزاعی میان مسلمانان بر سر اعتبار و برتری مصحف ایشان بود. او وقتی از جنگ بازگشت
در حالى كه از اختلاف مردم درباره قرآن ناخشنود بود، با آن عده از اصحاب پيامبر صلّى
اللّه عليه و آله كه در كوفه بودند، درباره حلّ اين مشكل پيش از آن كه جاهاى ديگر را
فرا گيرد، به مشورت پرداخت. نظر حذيفه اين بود كه عثمان را بر آن دارد كه به يكسان
نمودن مصاحف و الزام مردم به قرائت واحد اقدام كند كه همه اصحاب به درستى اين نظر اتفاق
كردند جز عبد اللّه بن مسعود . لذا حذيفه با شتاب هر چه تمامتر، به سوى مدينه شتافت
تا عثمان را برانگيزد كه امّت محمّد صلّى اللّه عليه و آله را پيش از پراكندگى دريابد.
حذيفه به عثمان گفت: «اى خليفه
مسلمين! من بدون پردهپوشى هشدار مىدهم؛ اين امّت را درياب پيش از آن كه گرفتار همان
اختلافى شوند كه يهود و نصارى به آن گرفتار شدند» عثمان پرسيد: «موضوع چيست؟» حذيفه
گفت: «در جنگ ارمنستان شركت داشتم. در آنجا مردم شام، قرآن را به قرائت ابىّ بن كعب مىخواندند
و مردم عراق از قرائت ابن مسعود تبعيت مىكردند، و هر گروه، گروه ديگر را تكفير مىكرد»
عثمان آن عدّه از اصحاب پيامبر
صلّى اللّه عليه و آله را كه در مدينه بودند گرد آورد و در اين كار با آنان مشورت نمود
و همگى بر ضرورت قيام به اين كار، به هر قيمتى كه تمام شود، اتفاق نظر داشتند. عثمان به سرعت
به يكسان كردن مصاحف اقدام كرد. نخست در پيامى عام، خطاب به اصحاب پيامبر صلّى اللّه
عليه و آله آنان را به مساعدت در انجام اين عمل دعوت نمود .سپس چهار تن از خواص خود را
براى اجراى اين كار برگزيد كه عبارت بودند از:زيد بن ثابت كه از انصار بود و سعيد بن عاص و عبد اللّه
بن زبير و عبد الرحمن بن حارث بن هشام كه از قريش بودند. اين چهار تن اعضاى اوليه كميته
يكسان كردن مصحفها به شمار مىروند كه زيد
بر آنان رياست داشت. عثمان خود مسئوليت سرپرستى اين چهار تن را بر عهده گرفت ولى آنان از عهده انجام اين كار بر نيامدند.لذا
از ابىّ بن كعب، مالك بن ابى عامر، كثير بن أفلح، انس بن مالك، عبد اللّه بن عباس،
مصعب بن سعد ، عبد اللّه بن فطيمه و پنج تن
ديگر كه جمعا ۱۲ نفر شدند كمك گرفتند . در اين دوره رياست با ابىّ بن كعب بود كه او
آيات قرآن را املا مىكرد و ديگران مىنوشتند.
امير المؤمنين عليه السّلام
نیز با اين برنامه موافق بود. ابن ابى داود از سويد بن غفله روايت كرده است كه على
عليه السّلام فرمود: «سوگند به خدا كه عثمان درباره مصاحف قرآن هيچ عملى
را انجام نداد مگر اين كه با مشورت ما بود. او درباره قرائتها با ما مشورت كرد و گفت
به من گفتهاند كه برخى مىگويند قرائت من بهتر از قرائت توست و اين چيزى نزديك به
كفر است.به
او عثمان گفتم نظرت چيست؟ گفت: نظرم اين است كه فقط يك مصحف در اختيار مردم باشد
و در اين زمينه تفرقه و اختلاف نداشته باشند. گفتم نظر خوبى است» . و نیز فرمود: «اگر
امر مصحفها به من نيز واگذار مىشد، من همان مىكردم كه عثمان كرد»
كسى در حضور امام صادق عليه
السّلام عبارتى از قرآن را بر خلاف آنچه ديگران قرائت مىكردند، قرائت كرد. امام عليه
السّلام به او فرمود: «ديگر اينگونه قرائت مكن و همان گونه كه همگان قرائت مىكنند
قرائت نما»
ازاينرو اجماع علماى مسلمین بر اين مىباشد آنچه امروزه وجود
دارد همان قرآن كامل و جامع است و هرگز دچار
تحريف و تغيير نشده؛ و قرائت معروف ميان مسلمانان همان قرائت صحيح و درستى است كه خواندن
آن در نماز صحيح میباشد.
