بسم الله الرحمن الرحيم
اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا… اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ
قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ
ثم الصلاه و السلام علی محمد عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون
اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه
بیستمین فضیلت: بردباری عالمانه
– وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ، أَبْرَارٌ أَتْقِیَاءُ،
به هنگام روز، دانشمندانى بردبار و نیکوکارانى با تقوا هستند.
بردباری عالمانه بیستمین فضیلتی است که امیرالمؤمنین برای اهل تقوی برمی شمارد.
اهمیت حلم و بردباری
حلم یعنی خود داری نمودن از برانگیخته شدن غضب و خشم. در لزوم و اهمیت حلم، امیرالمؤمنین می فرماید:
– إنْ لَمْ تَکُنْ حَلیمَاً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَومٍ إِلاّ أَوشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُم (نهج البلاغه، حکمت ۲۰۷)
اگر بردبار نیستی خود را بردبار جلوه ده، زیرا کمتر کسی است که خود را شبیه گروهی کند و به زودی یکی از آنان نشود.
و از امام صادق علیه السلام نیز در اهمیت حلم و بردباری روایاتی رسیده است از جمله:
– مَا مِنْ جُرْعَةٍ یَتَجَرَّعُهَا العَبْدُ أحَبُّ إلَی اللّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ یَتَجَرَّعُهَا عِنْدَ تَرَدُّدِهَا فِی قَلْبِهِ إمّا بِصَبْرٍ وَ إمَّا بِحِلْمٍ (کافی، ج۲، ص۱۱۱)
هیچ جرعه ای بنده ننوشد که نزد خدای عزوجل محبوب تر باشد از جرعه خشمی که هنگام گردشش در دل بنوشد به وسیله صبر یا خویشتن داری.
– الْمُؤمِنُ خَلَطَ عَمَلُهُ بِالْحِلْمِ (کافی، ج۲، ص۱۱۱)
مؤمن رفتارش همراه با بردباری است.
حلیم از صفات الهی است، و خداوند در آیات متعددی خود را به این صفت نام برده است، مانند «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ ﴿بقره:۲۶۳﴾ گفتارى پسنديده (در برابر نيازمندان) و گذشت (از اصرار و تندىِ آنان) بهتر از صدقه اى است كه آزارى به دنبال آن باشد، و خداوند بى نياز بردبار است»
صبر و حلم دارای معنای بسیار نزدیکی با هم هستند. زندگی انسان در دنیا آمیخته با مشکلات عجیبی است که اگر در مقابل آن بایستد و شکیبایی و مقاومت به خرج دهد، به یقین پیروز خواهد شد؛ و اگر ناشکیبایی کند و در برابر حوادث زانو زند، هیچ گاه به مقصد نخواهد رسید. منظور از حلم و صبر همان استقامت در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن «جزع» و بی تابی است که به معنای از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است.
در نزدیک صد آیه قرآن کریم از صبر سخن به میان آمده، در حالی که هیچ یک از فضایل انسانی به این اندازه مورد تأکید قرار نگرفته است. این نشان می دهد که قرآن برای صبر اهمیت ویژه و برای صابران اجر فراوانی قائل شده است و می فرماید:
– قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿زمر:۱۰﴾
بگو اى بندگان من كه ايمان آورده ايد از پروردگارتان پروا بداريد براى كسانى كه در اين دنيا خوبى كرده اند نيكى خواهد بود و زمين خدا فراخ است بى ترديد شكيبايان پاداش خود را بىحساب [و] به تمام خواهند يافت.
کلید ورود به بهشت صبر و استقامت شمرده شده است؛ آنجا که می فرماید فرشتگان بر در بهشت به استقبال صابران می آیند و به آنها می گویند:«سَلامٌ عَلَیکمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ (رعد:۲۴) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، که سرانجام چه نیکو منزلگاهی یافتید.»
و از مؤمنان خواسته است که صبر پیشه کنند و یکدیگر را به صبر دعوت کنند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿آل عمران:۲۰۰﴾ اى كسانى كه ايمان آورده ايد صبر كنيد و ايستادگى ورزيد و مرزها را نگهبانى كنيد و از خدا پروا نماييد اميد است كه رستگار شويد»
و از صبر کمک بجویند: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ (بقره:۱۵۳) اى كسانى كه ايمان آورده ايد از شكيبايى و نماز يارى جوييد زيرا خدا با شكيبايان است»،
و توصیه به صبر از اموری دانسته شده که موجب عدم خسران در زندگی می شود: «إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ؛ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ﴿عصر:۲-۳﴾ واقعا انسان دستخوش زيان است؛ مگر كسانى كه ایمان آورده و كارهاى شايسته كرده و همديگر را به حق سفارش و به شكيبايى توصيه كرده اند»
انسان بدون صبر و استقامت، هم در جهت مثبت به جایی نمی رسد و هم در برابر عوامل منفی، مصائب و آفات، قادر به ایستادگی نیست. به همین دلیل، کلید اصلی پیروزی ها، صبر و شکیبایی است.
حلم همراه علم
امیرالمؤمنین علیه السلام حلیم بودن را از صفات عالم حقیقی دانسته و می فرماید:
– یا طالب العلم ان للعالم ثلاث علامات: العلم، والحلم، والصمت؛
و للمتکلف ثلاث علامات: ینازع من فوقه بالمعصیة، ویظلم من دونه بالغلبة، ویظاهر الظلمة (کافی، ج ۱، ص۳۷)
ای طالب علم! برای عالم سه نشانه است: علم، حلم، و سکوت، و برای عالم نما سه نشانه: با نافرمانی نسبت به مافوق خود کشمکش کند، و به وسیله چیرگی به زیردست خود ستم کند، و از ستمکاران پشتیبانی کند.
انسان دانشمند در برابر اهانت، بد زبانی و خشونت دیگران با آرامش و وقار برخورد می کند، چرا که اهانت و بد زبانی تنها از انسانهای جاهل سر می زند و به تعبیر قرآن « وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ﴿فرقان:۶۳﴾ و بندگان خداى رحمان كسانى اند كه روى زمين به نرمى گام برمى دارند و چون نادانان ايشان را طرف خطاب قرار دهند به ملايمت پاسخ مى دهند». حلم و بردباری نشانه علم است. مولوی می گوید:
با سیاست های جاهل صبر کن خوش مدارا کن به عقل من لدن
صبر با نااهل، اهلان را جلاست صبر، صافی می کند هر جا دلی است
آتش نمرود ابراهیم را صفوت آیینه آمد در جلا
جور کفر نوحیان و صبر نوح نوح را شد صیقل مرآت روح
امام صادق علیه السلام می فرماید:
– اطلبوا العلم وتزینوا معه بالحلم والوقار وتواضعوا لمن تعلمونه العلم وتواضعوا لمن طلبتم منه العلم ولاتکونوا علماء جبارین فیذهب باطلکم بحقکم (بحارالانوار، ج ۲، ص ۴۱)
در پی کسب دانش توام با حلم و وقار باشید و نسبت به شاگردان و اساتید خود متواضع و فروتن باشید و مانند علمای ستمگر نباشید، تا کارهای بد شما کارهای خوبتان را از بین ببرد.
