اوصاف متّقین (۲۴)
تاریخ : ۱۳.۰۹.۲۰۱۹
بسم الله الرحمن الرحيم
اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا… اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ
قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ
ثم الصلاه و السلام علی محمد عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون
اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه
بیست و یکمین فضیلت: نیکوکاری پرهیزگارانه
– وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ، أَبْرَارٌ أَتْقِیَاءُ،
به هنگام روز، دانشمندانى بردبار و نیکوکارانى با تقوا هستند.
نیکوکاری پرهیزگارانه بیست و یکمین فضیلتی است که امیرالمؤمنین برای اهل تقوی برمی شمارد. پیامبر اکرم در نشانه های ابرار و نیکوکاران می فرماید:
– اَمّا عَلامَةُ البارّ فَعَشرةَ: يُحِبُّ فِى اللّهِ وَ يُبْغِضُ فِى اللّهِ وَ يُصاحِبُ فِى اللّهِ وَ يُفارق فِى اللّه و يَغْضِبُ فِى اللّه و يَرضى فِى اللّه و يعملُ لِلّه و يطلُبُ اليه وَ يَخْشَعُ خائِفاً مَخُوفاً طاهِراً مُخْلِصاً مُسْتَحْيِياً مُراقِباً وَ يُحْسِنُ فِى اللّه (تحف العقول، صفحه ۲۳)
اما نشانه فرد نيكوكار (و آن كه جزو ابرار است) ده چيز است: ۱- دوست مى دارد براى خدا ۲- و دشمنى مى كند براى خدا ۳- و مصاحبت مى كند براى خدا ۴- و جدا مى شود براى خدا ۵- و غضب مى كند براى خدا ۶- و راضى مى شود براى خدا ۷- و عمل مى كند براى خدا ۸- و طلب و درخواست مى كند براى تقرب به خدا ۹- و خشوع مى كند در حالى كه ترسان، پاك و بااخلاص، حيا كننده و مراقب است ۱۰- و احسان مى كند براى خدا
بِرّ به «گستردگی خیر» معنا شده و مفهوم محوری واژه بِرّ «نیکو بودن کار در برابر غیر» است، و این معنا با توجّه به اختلاف اشخاص، موضوعات و موارد، متفاوت می شود؛ چنان که بِرّ خدا درباره بندگان، لطف و احسان به آنان و در گذشتن از لغزش هایشان است؛ و بِرّ بنده در پیش گاه خدا، پیروی و عمل به وظایف بندگی است.
بِرّ پدر به فرزندان، تربیت و تأمین آنان و برآوردن نیازهایشان؛ و بِرّ فرزند به پدر، خدمت، خضوع و رحمت است؛
بِرّ و تقوا
در آیاتی از قرآن، «بِرّ» یا مشتقّات آن با مادّه «تقوا» با هم ذکر شده است. برخی مفسّران، این دو واژه را دارای مفهومی واحد می دانند؛ برخی نیز مفهوم این دو واژه را متفاوت، امّا مکمّل یک دیگر می شمارند؛ بدین ترتیب که بِرّ را اموری ایجابی، مانند عمل صالح، طاعت، توسّع در کار نیک و انجام دادن اوامر الهی دانسته و تقوا را اموری سلبی، مانند دوری از گناهان و هوای نفس و پرهیز از عذاب الهی بشمار آورده اند.
بِرّ و تقوا در مفهوم تفاوت دارند؛ امّا در مصداق متساوی و متّحدند؛ زیرا مصداق بِرّ، مصداق تقوا نیز هست و بالعکس. تقوا همه مصادیق و موارد بِرّ را در بر می گیرد؛ ولی هر گاه در کنار واژه بِرّ باشد، بِرّ به جنبه ایجابی و تقوا بر جنبه سلبی دلالت می کند.
ابرار در قرآن
مفهوم بِرّ در فرهنگ قرآن، عام ترین مفهوم در زمینه افعال اخلاقی و ویژه “افعال اختیاری” است. مفهوم قرآنی برّ و اَبرار در این آیه کریمه به تفصیل بیان شده است:
– لَيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَحِينَ الْبَأْسِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ(بقره:۱۷۷)
نيكوكارى آن نيست كه روى خود را به سوى مشرق و [يا] مغرب بگردانيد بلكه نيكى آن است كه كسى به خدا و روز بازپسين و فرشتگان و كتاب [آسمانى] و پيامبران ايمان آورد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و در راهماندگان و گدايان و در [راه آزاد كردن] بندگان بدهد و نماز را برپاى دارد و زكات را بدهد و آنان كه چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند و در سختى و زيان و به هنگام جنگ شكيبايانند آنانند كسانى كه راست گفته اند و آنان همان پرهيزگارانند.
اوصاف ابرار در این آیه، در بر دارنده مراتب سه گانه اعتقاد، اخلاق و عمل است. خدای سبحان، بِرّ را در کلام خود به ایمان و احسان در عبادت ها و معامله ها تفسیر کرده است.
عقائد و باورهای ابرار
برترین شأن هستی آدمی، عقاید و باورهای او است؛ از این رو قرآن هنگام شمارش اوصاف ابرار، پس از نفی مصادیق پنداری و نادرست بِرّ، از باورهای آنان آغاز کرده، و در مقام تعریف بِرّ (نیکوکاری) از تعریف مزبور عدول کرده، به جای آن نیکوکار را تعریف و وصف می کند و این بدان معنا است که مفهومِ خالی از مصداق و حقیقت، اثر و فضیلتی ندارد. قرآن با روش یاد شده به این نکته اشاره می کند که نیکوکاری با جان نیکوکار آمیخته شده؛ به گونه ای که عامل و عمل متّحد گردیده اند. باورهای ابرار در این آیه چنین تبیین شده است:
- ایمان به مبدأ و معاد: ﴿ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ﴾ خدای متعال در تبیین صفات ابرار، از ایمان به خدا و روز بازپسین آغاز کرد؛ زیرا این ایمان، اساس هر بِرّ و مبدأ هر خیری است و ایمان، ریشه برّ نیست، مگر این که در نفس آدمی با برهان تثبیت شود و توأم با خضوع و اذعان باشد.
- ایمان به فرشتگان: ﴿وَالْمَلائِكَةِ ﴾ فرشتگان، واسطه فیض خداوند و تدبیر کننده امور به اذن اویند؛ بنابراین، ایمان به آنان از باب شکر واسطه نعمت لازم است؛ چنان که شکر خداوند در جایگاه مبدأ همه نعمت ها قرار دارد.
- ایمان به رسالت و کتاب های آسمانی: ﴿وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ ﴾ مقصود از این تعبیر، ایمان به رسالت همه پیامبران الهی و کتاب های آسمانی آنان، و ایمان به آنان مستلزم پیروی از هدایتشان است، و سِرّ این که مؤمنان و پارسایان، به ویژه ابرار، به همه رسولان و همه کتاب های آسمانی ایمان دارند، این است که همه شرایع، در اصول و خطوط کلّی معارف یکسان هستند.
اخلاق ابرار
- صداقت: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا ﴾ ابرار که به اصول پنج گانه اعتقادی، ایمانی راسخ دارند و در موارد شش گانه مذکور [در آیه]انفاق می کنند و بر پا دارندگان نماز و پرداخت کنندگان زکات اند و به پیمان های سه گانه وفا می کنند و در موارد سه گانه صبر (= بأساء، ضرّاء، حین البأس) شکیبا و پایدارند، اینان در ایمان خود صادقند.
- پارسایی: ﴿وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ ابرار که هم به اعتقادات دینی باور دارند، هم از دارایی های خود برای کمک به مستمندان بهره می گیرند؛ هم وظایف عبادی و اجتماعی خویش را انجام می دهند و هم در نبرد با دشمنانِ دین استقامت میورزند، تقوا پیشگان حقیقی اند.
- وفاداری: ﴿وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ ﴾ گرچه وفای به عهد در این آیه مطلق است و هر پیمان و التزام و عقدی را شامل می شود، به قرینه جمله ﴿إِذَا عَاهَدُواْ﴾ شامل ایمان و التزام به احکام آن نمی شود؛ زیرا التزام به ایمان و لوازم آن، به زمانی خاص مقید نیست.
- شکیبایی: ﴿وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَحِينَ الْبَأْسِ ﴾ دو خُلقِ وفا و صبر که یکی (صبر) مقتضایش سکون است و دیگری (وفا) به حرکت تعلّق می گیرد، دربر دارنده همه اخلاق نیک نیست؛ امّا هرگاه این دو تحقّق یابد، دیگر خلق های نیکو نیز محقّق می شود.
