اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا… اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ
و نشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له، و أَنَّ محمداً عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون
اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه
سی و هفتمین نشانه متقین:
- وَ لَا يُضَارُّ بِالْجَارِ،
و به همسايه ها زيان نمى رساند،
در مکتب اسلام نسبت به همسایه بسیار سفارش شده به طوری که در قرآن کریم، خدای متعال احسان به همسایگان دور و نزدیک را برای مؤمنین لازم شمرده و فرموده است: «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُوراً؛ و خدا را بپرستيد! و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان، و همسايه نزديك، و همسايه دور، و دوست و همنشين، و واماندگان در سفر، و بردگانى كه مالك آن ها هستيد، زيرا خداوند، كسى را كه متكبّر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق ديگران سر باز مى زند) دوست نمى دارد.(نساء: ٣٦)».
مفسّرین می گویند این توصیه قرآنی شامل همسايه ى فاميل و غير فاميل، هم عقيده و غير هم عقيده مى شود. به گفتهى روايات تا چهل خانه از هر طرف همسايه اند؛ در نتیجه در مناطق و شهرهای كوچك، همه همسايه اند. امیرالمؤمنین می فرماید: «حَرِيمُ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً وَ الْجِوَارِ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا؛ حریم مسجد چهل ذراع است و حریم همسایگان چهل خانه است از هر چهار طرفِ خانه.(الخصال، ج٢، ص٥٤٤)».
اهل تقوا نه تنها آزار و زیانی برای همسایگان، هم محلّی ها و حتّی همشهریان خود چه مسلمان، چه کافر ندارند بلکه ایشان را از لطف و احسان خود محروم نمی سازند. امیرالمؤمنین در یکی از وصایای خود می فرماید: «اللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ فَإِنَّ النَّبِيَّ أَوْصَى بِهِمْ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ يُوصِي بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُم؛ در برخورد با همسایگانتان خدا را در نظر بگیرید، خدا را در نظر بگیرید، همانا آن قدر پيامبر صلّی الله علیه و آله در باره آن ها سفارش كرد، كه ما فكر كرديم شايد دستور دهد همسايگان از يكديگر ارث ببرند.(الكافي، ج٧، ص٥١)».
در روایات مختلف اهل بیت علیهم السّلام یکی از نشانه های ایمان به خدا و روز قیامت را آزار نرساندن به همسایه و اکرام او معرّفی نموده اند. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «مَنْ كَانَ يُؤَمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلَا يُؤْذِي جَارَهُ؛ هر کس ایمان به خدا و روز قیامت دارد پس نباید همسایه اش را اذیّت کند.(مستدرك الوسائل، ج٨، ص٤٢٢)». و نیز می فرماید: «مَنْ كَانَ يُؤَمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ جَارَهُ فَوْقَ مَا يُكْرِمُ بِهِ غَيْرَه؛ هر کس ایمان به خدا و روز قیامت دارد پس باید همسایه اش را بیش از اکرام کردنش نسبت به دیگران اکرام کند. .(مستدرك الوسائل، ج٨، ص٤٢6)».
روزی برخی از اصحاب به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه داشتند که فلانی روزها را روزه می گیرد و شب ها را تا به صبح به عبادت بیدار می ماند و اهل صدقه است ولی همسایه ی خود را با زبانش اذیّت می کند، حضرت فرمودند: «لا خیرَ فیها هوَ مِن اَهلِ النّارِ؛ هیچ خیری در او نیست او از اهل آتش است»، عرض کردند: فلان شخص (فقط) نماز های واجبش را می خواند و روزه های ماه رمضان را می گیرد امّا همسایه اش را نمی آزارد، پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: «هوَ مِن اَهلِ الجَنَّةِ؛ او از اهل بهشت است. (مستدرك الوسائل، ج٨، ص٤٢3)»
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: «مَن آذی جارَهُ حَرَّمَ اللهُ عَلَیهِ ریحَ الجَنَّةِ وَ مَأواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئسَ المَصیرُ وَ مَن ضَیَّعَ حَقَّ جارِهِ فَلَیسَ مِنّا؛ هر کس همسایه اش را آزار دهد خداوند نیسم بهشت را بر او حرام می کند و جایگاهش جهنّم است و بد جایگاهی است و هر کس حقّ همسایه اش را ضایع کند از ما نیست.( مشکاة الانوار فی غرر الأخبار، ص٣٧٤)».
حقّ همسایه غیر مسلمان
در دین مبین اسلام همسایگان از جایگاه ویژه ای برخوردارند. در اسلام همسایه از همسایه بیگانه نیست و همسایگان به صرف همسایه بودن به گردن هم حقوقی دارند که اگر آن ها را رعایت نکنند مورد خشم خدای متعال قرار می گیرند و اگر در این باره کوشا باشند به میزان اهمیّت و تلاشی که به کار می بندند نزد خداوند متعال مأجور خواهند بود. حتّی کافری که با مسلمانی همسایه شده، بر گردن آن مسلمان حقوقی دارد که باید رعایت شود.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرماید:
الْجِيرَانُ ثَلَاثَةٌ، فَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ ثَلَاثَةُ حُقُوقٍ حَقُّ الْإِسْلَامِ وَ حَقُّ الْجِوَارِ وَ حَقُّ الْقَرَابَةِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ لَهُ حَقَّانِ حَقُّ الْإِسْلَامِ وَ حَقُّ الْجِوَارِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ لَهُ حَقٌّ وَاحِدٌ الْكَافِرُ لَهُ حَقُّ الْجِوَارِ ( روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، ج٢، ص٣٨٩)
همسایه ها سه دسته هستند: ١-برخی از ایشان کسانی هستند که سه حقّ دارند: حقّ اسلام و حقّ همسایگی و حقّ فامیلی (همسایه مسلمان فامیل)
٢-و بعضی دیگر دو حقّ دارند: حقّ اسلام و حقّ همسایگی (همسایه مسلمان)
٣-و بعض دیگرشان یک حق دارند: کافر که تنها حقّ همسایگی دارد (همسایه غیر مسلمان).
برای اطلاع از اینکه حقوق همسایگان مسلمان و غیر مسلمان چه چیزهایی است، که اسلام به مسلمانان رعایت آنها را دستور داده است؟ باید به سخنان پیشوایان دین اسلام مراجعه نمود.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرماید:
أَ تَدْرُونَ مَا حَقُّ الْجَارِ؟ قَالُوا لَا. قَالَ: إِنِ اسْتَغَاثَكَ أَغَثْتَهُ وَ إِنِ اسْتَقْرَضَكَ أَقْرَضْتَهُ وَ إِنِ افْتَقَرَ عُدْتَ عَلَيْهِ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ عَزَّيْتَهُ وَ إِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ هَنَّأْتَهُ وَ إِنْ مَرِضَ عُدْتَهُ وَ إِنْ مَاتَ تَبِعْتَ جَنَازَتَهُ وَ لَا تَسْتَطِيلُ عَلَيْهِ بِالْبِنَاءِ فَتَحْجُبَ الرِّيحَ عَنْهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ إِذَا اشْتَرَيْتَ فَاكِهَةً فَأَهْدِ لَهُ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَأَدْخِلْهَا سِرّاً وَ لَا تُخْرِجْ بِهَا وُلْدَكَ تَغِيظُ بِهَا وُلْدَهُ وَ لَا تُؤْذِهِ بِرِيحِ قِدْرِكَ إِلَّا أَنْ تَغْرِفَ لَه مِنها. (مسكن الفؤاد عند فقد الأحبة و الأولاد، ص١١٤).
آيا مى دانيد حقّ همسايه چيست؟ گفتند: نه (نمی دانیم) فرمودند: (حقّ همسایه این است که) اگر از تو كمك بخواهد او را كمك كنى، و اگر از تو قرض بخواهد، به او قرض بدهى، و اگر نيازمند شد، نیازش را برطرف کنی، و اگر مصيبتى بر او وارد شد او را تسليت و تعزيت بگوئى، و اگر پيش آمد خيرى برايش پيش آمد، به او تبریک و تهنیت گوئی، و اگر بيمار شد عيادتش كنى، و اگر بميرد در تشييع جنازه اش شرکت كنى، و ساختمان خود را بالاتر از ساختمان او قرار ندهى تا مانع جریان هوای منزل او شود، مگر به اجازه ی او، و اگر ميوه اى خريدى، پس (مقدارى از آن ميوه را) به او هديه كن و اگر این کار را نکردی آن را پنهانی به خانه ببر (تا چشمش به آن نخورد). فرزندت را با آن ميوه بيرون نفرست تا فرزند همسايه ات را به خشم بياورى و او را با بوى غذاى خود اذيت نكن مگر آن كه از آن غذا به او بخورانى.
امام سجّاد علیه السّلام می فرماید:
وَ أَمَّا حَقُ جَارِكَ فَحِفْظُهُ غَائِباً، وَ إِكْرَامُهُ شَاهِداً، وَ نُصْرَتُهُ إِذْ كَانَ مَظْلُوماً، وَ لَا تَتَبَّعْ لَهُ عَوْرَةً، فَإِنْ عَلِمْتَ عَلَيْهِ سُوءاً سَتَرْتَهُ عَلَيْهِ، وَ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّهُ يَقْبَلُ نَصِيحَتَكَ نَصَحْتَهُ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ، وَ لَا تُسْلِمْهُ عِنْدَ شَدِيدَةٍ، وَ تُقِيلُ عَثْرَتَهُ، وَ تَغْفِرُ ذَنْبَهُ، وَ تُعَاشِرُهُ مُعَاشَرَةً كَرِيمَةً، وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ. (من لا يحضره الفقيه، ج٢، ص٦٢٣)
و امّا حقّ همسایه ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی، و در حضورش او را احترام نهی، اگر به او ستمی شد یاریش رسانی، دنبال عیب هایش نباشی، اگر بدی از او دیدی بپوشانی، اگر بدانی که پند و اندرز تو را می پذیرد او را در نهان نصیحت کنی، در سختی ها رهایش نکنی، از لغزشش درگذری، خطایش را ببخشی و با او بزرگوارانه معاشرت کنی و هیچ نیروئی نیست مگر از جانب خدا.