اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا… اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ
و نشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له، و أَنَّ محمداً عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون
اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه
اصول مشترک در سیره پیامبران
اصل10: دعوت به دین ورزی محقّقانه
پیامبران الهی تلاش کردند تا بنیاد تقلید باطل را از جامعه برکنند و انسانها را به دین ورزی محقّقانه دعوت کنند.
نفی تقلید از نیاکان
قرآن کریم در تبیین سنّت انبیاء و برخورد بت پرستان با آنان، می گوید بت پرستان می گفتند پرستش بتان سنّت آباء و اجدادی ماست. انبیاء می فرمودند اگر اجداد شما کاری غیر عاقلانه و غیر محقّقانه انجام می داده اند، شما نباید روش باطل آنان را ادامه دهید:
- وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ ﴿بقره:۱۷۰﴾
و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل كرده است پيروى كنيد مى گویند نه بلکه از چیزى كه پدران خود را بر آن یافته ايم پيروى مى كنيم، آيا هر چند پدرانشان چیزى را درك نمیکرده و به راه صواب نمى رفته اند [باز هم در خور پيروى هستند]؟
- وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ ﴿مائده:۱۰۴﴾
و چون به آنان گفته شود به سوى آنچه خدا نازل كرده و به سوى پيامبر[ش] بياييد مى گویند آنچه پدران خود را بر آن یافته ايم ما را بس است، آيا هر چند پدرانشان چیزى نمى دانسته و هدایت نیافته بودند؟
گاه پیروی از نیاکان و حفظ سنّت آباء و اجدادی را به عنوان یک دستور دینی و از جانب خداوند دانسته، و کارهای زشت موجود در سنّت قومی خودشان را از این طریق به خدا نسبت می دادند، که قرآن کریم با این نسبت دادن مخالفت کرده و می فرماید:
- وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿اعراف:۲۸﴾
و چون كار زشتی كنند مى گویند پدران خود را بر آن يافتيم و خدا ما را بدان فرمان داده است. بگو قطعا خدا به كار زشت فرمان نمى دهد، آيا چیزى را كه نمیدانید به خدا نسبت مى دهيد؟
قرآن کریم این پیروی کورکورانه از روش آباء و اجدادی را از راههای نفوذ شیطان و توطئه های او دانسته و می فرماید:
- وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ ﴿لقمان:۲۱﴾
و چون به آنان گفته شود آنچه را كه خدا نازل كرده پيروى كنيد مى گويند [نه] بلكه آنچه كه پدرانمان را بر آن يافته ايم پيروى مى كنيم. آيا هر چند شيطان آنان را به سوى عذاب سوزان فرا خواند؟
دعوت به باورهای دینی بر اساس علم و عقلانیّت
پیامبر اکرم به عنوان یکی از انبیاء الهی دعوت خود را بر اساس بصیرت و آگاهی مبتنی می سازد، و از تابعان خود پیروی کورکورانه مطالبه نمی کند. سخن پیامبر اکرم اینستکه:
- قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿یوسف:۱۰۸﴾
بگو اين است راه من كه من و هر كس پيروى ام كرد با بينايى به سوى خدا دعوت مى كنيم و منزه است خدا و من از مشركان نيستم.
قرآن کریم تبعیّت و پذیرش را در هر امری چنانچه به پیروی از علم و عقل نباشد نکوهش می کند و می فرماید:
- وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ ﴿حج:۳﴾
و برخى از مردم در باره خدا بدون هيچ علمى مجادله مى كنند و از هر شيطان سركشى پيروى مى نمايند.
و پیامبران الهی به قوم خود می گفتند سخن ما را بسنجید و اگر مطابق علم و عقل بود بپذیرید، نه اینکه جاهلانه و بدون تحقیق عقلی و علمی به جدال و انکار سخن ما بپردازید:
- أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ ﴿لقمان:۲۰﴾
آيا ندانسته ايد كه خدا آنچه را كه در آسمانها و آنچه را كه در زمين است مسخر شما ساخته و نعمتهاى ظاهر و باطن خود را بر شما تمام كرده است؟ و برخى از مردم در باره خدا بى[آنكه] دانش و رهنمود و كتابى روشن [داشته باشند] به مجادله برمى خيزند.
انبیاء الهی مخالفان خود را همواره دعوت به تعقل کرده و از آنان می خواستند به صورت منطقی به استدلال بپردازند و شعار پیامبران در برابر آنان این بود که:
- أَمَّنْ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَمَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿نمل:۶۴﴾
يا آن كس كه خلق را آغاز مى كند و سپس آن را بازمى آورد و آن كس كه از آسمان و زمين به شما روزى مى دهد آيا معبودى با خداست بگو اگر راست مى گوييد برهان خويش را بياوريد.
برحذر داشتن از پیروی ادعاهای غیر عالمانه گمراه کننده
قرآن کریم خبر از کسانی می دهد که با آموزه های انبیاء الهی به مجادله غیر عالمانه می پرداختند به قصد گمراه کردن مردم، و طبعاً توجه به این حقیقت ایجاب می کند که مردم برای شناخت حق از باطل، به درک عقلانی و علمی تکیه نمایند. قرآن کریم می فرماید:
- وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ؛ ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ ﴿حج:۸-9﴾
و از [ميان] مردم كسى است كه در باره خدا بدون هيچ دانش و بى هيچ رهنمود و كتاب روشنى به مجادله مى پردازد؛ [آن هم] از سر نخوت، تا [مردم را] از راه خدا گمراه كند. در اين دنيا براى او رسوايى است و در روز رستاخيز او را عذاب آتش سوزان مىچشانيم.
تبعیت انبیاء از پیامبران پیشین، عالمانه نه کورکورانه
در تاریخ و سیره پیامبران گفته شد که هر پیامبری نسبت به پیامبر پیش از خود تصدیق کننده است و در حقیقت راه او را ادامه می دهد. این به معنای تقلید و تبعیّت کورکورانه نیست، بلکه با علم به اینستکه پیامبران پیشین طریق هدایت الهی بوده و بر اساس عقل و منطق دعوت خود را مبتنی ساخته بودند. قرآن کریم در مورد اقتدای رسول الله به انبیای پیشین، اقتدا به هدایت آنان را مورد توجه قرار می دهد نه اشخاص آن پیامبران را، و می فرماید:
- أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ؛ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ… ﴿انعام:۸۹-90﴾
آنان كسانى بودند كه كتاب و داوری و نبوت بدیشان دادیم و اگر اینان [=مشرکان] بدان كفر ورزند بى گمان گروهى [دیگر] را بر آن گماريم كه بدان كافر نباشند؛ اینان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده است پس به هدایت آنان اقتدا كن.
تقلید از مجتهدین در شریعت اسلامی نیز تبعیّتی عالمانه است نه کورکورانه. تبعیّتی است مبتنی بر عقلانیّت و سیره عقلای جهان، و از باب رجوع جاهل به عالم می باشد.