اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا… اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ
و نشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له، و أَنَّ محمداً عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون
اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه
کعبه یادگار ابراهیم خلیل، خانه خدا و خانه مردم
قرآن کریم از مشخص کردن مکان کعبه برای ابراهیم خلیل خبر داده و می فرماید:
- وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿حج:۲۶﴾
و چون براى ابراهيم جاى خانه را معين كرديم [بدو گفتيم] چيزى را با من شريك مگردان و خانه ام را براى طوافكنندگان و قيام كنندگان و ركوع كنندگان [و] سجده كنندگان پاكيزه دار.
ظاهر این آیه آنستکه خداوند مکان کعبه را به ابراهیم نشان داده تا او به ساختن کعبه بپردازد، همچنانکه در آیه ای دیگر تصریح می کند:
- وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿بقره:۱۲۷﴾
و هنگامى كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاى خانه [كعبه] را بالا مى بردند [مى گفتند] اى پروردگار ما از ما بپذير كه در حقيقت تو شنواى دانايى.
لکن از ظاهر آیه « رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ؛ پروردگارا من [يكى از] فرزندانم را در دره اى بى كشت نزد خانه محترم تو سكونت دادم (ابراهیم:۳۷﴾» اینچنین دانسته می شود که خانه کعبه از پیش از زمان سفر ابراهیم خلیل و همسر و فرزندش به مکه، در آن سرزمین وجود داشته است. و او هاجر و اسماعیل را در کنار بیت الله الحرام سکنی داده است. بنا بر این باید گفت خداوند بعد از آنکه مکان کعبه را به عنوان بیت الله الحرام به ابراهیم نشان می دهد او خانواده خود را در کنار ساکن می سازد، و به دستورات خداوند به بازسازی کعبه و پاکیزه ساختن مسجد الحرام و آماده کردن آن برای حضور نمازگزاران اقدام می نماید.
خداوند مکرراً دستور پاکیزه و آماده ساختن خانه کعبه برای نمازگزاران را به ابراهیم و اسماعیل داده و می فرماید:
- وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿بقره:۱۲۵﴾
و چون خانه [كعبه] را براى مردم محل اجتماع و [جاى] امنى قرار داديم [و فرموديم] در مقام ابراهيم نمازگاهى براى خود اختيار كنيد و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براى طوافكنندگان و معتكفان و ركوع و سجودكنندگان پاكيزه كنيد.
تعبیر تفکر برانگیزی که قرآن درباره کعبه به کار می برد بسیار زیباست. قرآن کریم کعبه و بیت الله الحرام را اولین خانه ای می داند که برای مردم ساخته شده است:
- إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ ﴿آل عمران:۹۶﴾
در حقيقت نخستين خانه اى كه براى مردم نهاده شده همان است كه در مكه است و مبارك و براى جهانيان [مايه] هدايت است.
مکانی که برای همه مردم امن و امنیت را به ارمغان می آورد: «فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا؛ در آن نشانه هايى روشن است [از جمله] مقام ابراهيم، و هر كه در آن درآيد در امان است ﴿آل عمران:۹7﴾»
ابراهیم خلیل نزد خداوند برای کعبه، سرزمین مکه و کسانیکه در آن زندگی خواهند کرد دعا می نماید. خداوند در پاسخ دعای ابراهیم، ضمن قبول خواسته او، به بهره مندی همه حتی کافران از نعمتهای الهی اشاره کرده ومی فرماید:
- وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿بقره:۱۲۶﴾
و چون ابراهيم گفت پروردگارا اين [سرزمين] را شهرى امن گردان و مردمش را هر كس از آنان كه به خدا و روز بازپسين ايمان بياورد از فرآورده ها روزى بخش فرمود و[لى] هر كس كفر بورزد اندكى برخوردارش مى كنم سپس او را با خوارى به سوى عذاب آتش [دوزخ] مى كشانم و چه بد سرانجامى استو
حج ابراهیمی
ابراهیم خلیل در ضمن دعاها و خواسته هایی که از خداوند برای خانواده اش که آنها را در مکه باقی گذاشته طلب می کند، فرا گرفتن مناسک حج را نیز از خداوند می خواهد و به خداوند می گوید:
- رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿بقره:۱۲۸﴾
پروردگارا ما را تسليم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما امتى فرمانبردار خود [پديد آر] و آداب دينى ما را به ما نشان ده و بر ما ببخشاى كه تويى توبه پذير مهربان.
در این زمان است که مناسک حج به ابراهیم خلیل آموزش داده می شود، و سپس او از جانب خداوند مأمور گسترش حج در میان ملتهای دیگر می شود، که تا آخر الزمان این مناسک به عنوان عملی واجب برای همه انسانها از جانب خداوند مقرر گردیده است و می فرماید: «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا؛ و براى خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد (آل عمران:۹۷)».
شاید همین مسئولیت عظیم ابدی بود که لازم میشد تا ابراهیم برای ابلاغ آن از امتحان بزرگ الهی «فدا کردن فرزند خود» سربلند بیرون بیاید. قرآن کریم به عنوان آخرین رسالت ابراهیم، از دستور خداوند خبر می دهد که فرمود:
- وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ؛ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ؛ ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ﴿حج:۲۷-29﴾
و در ميان مردم براى [اداى] حج بانگ برآور تا [زايران] پياده و [سوار] بر هر شتر لاغرى كه از هر راه دورى مى آيند به سوى تو روى آورند؛ تا شاهد منافع خويش باشند و نام خدا را در روزهاى معلومى بر دامهاى زبانبسته اى كه روزى آنان كرده است ببرند پس از آنها بخوريد و به درمانده مستمند بخورانيد؛ سپس بايد آلودگى خود را بزدايند و به نذرهاى خود وفا كنند و بر گرد آن خانه كهن [=كعبه] طواف به جاى آورند.
و در انتها، خداوند رضایت خود را از ابراهیم بیان کرده و راز سعادت او را «تسلیم محض اوامر الهی بودن» می داند:
- وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ؛ إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿بقره:۱۳۰-131﴾
و چه كسى جز آنكه به سبك مغزى گرايد از آيين ابراهيم روى برمى تابد و ما او را در اين دنيا برگزيديم و البته در آخرت [نيز] از شايستگان خواهد بود؛ هنگامى كه پروردگارش به او فرمود تسليم شو گفت به پروردگار جهانيان تسليم شدم.