اسماعیل و اسحاق
اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا… اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ
و نشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له، و أَنَّ محمداً عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون
اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه
اسماعیل و اسحاق، دو فرزند ابراهیم پیامبر در قرآن
قرآن کریم در خصوص اسماعیل و اسحاق، پسران اول و دوم ابراهیم نبی، در چند نوبت سخن گفته است. گاه به تنهایی از اسماعیل صحبت شده است، و گاه به تنهایی از اسحاق، و در مواردی از هر دو آنان در کنار هم نام برده شده است.
آیات مختص به اسماعیل
در پاره ای از آیات که از اسماعیل سخن گفته شده است بدون آن که نام اسحاق برده شده باشد، شخصیت اسماعیل و کمالات و فضائل فردی او مورد اشاره قرآن کریم می باشد. در این آیات اسماعیل علاوه بر مقام پیامبری، از انسانهایی دانسته شده است با اوصاف «صابرین»، «صالحین»، «اخیار»، و فردی «صادق الوعد» و مورد رضایت خداوند، و از کسانی که بر تمامی جهانیان برتری داده شدند:
- وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ؛ وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ ﴿انبیاء:۸5-86﴾
و اسماعيل و ادريس و ذوالكفل را [ياد كن] كه همه از شكيبايان بودند؛ و آنان را در رحمت خود داخل نموديم چرا كه ايشان از شايستگان بودند.
- وَاذْكُرْ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ وَكُلٌّ مِنَ الْأَخْيَارِ ﴿ص:4۸﴾
و اسماعيل و يسع و ذوالكفل را به ياد آور [كه] همه از نيكانند.
- وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿انعام:۸6﴾
- و اسماعيل و يسع و يونس و لوط كه جملگى را بر جهانيان برترى داديم.
- وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا؛ وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا ﴿مریم:54-55﴾
و در اين كتاب از اسماعيل ياد كن زيرا كه او درست وعده و فرستاده اى پيامبر بود؛و خاندان خود را به نماز و زكات فرمان مى داد و همواره نزد پروردگارش پسنديده[رفتار] بود.
و از آیات دیگری که نام اسماعیل آمده و نام اسحاق نیست آیات مربوط به بازسازی و آماده سازی کعبه برای نمازگزاران و طواف کنندگان است. عملی که ابراهیم همراه فرزند بزرگش اسماعیل به دستور خداوند نسبت به آن اقدام نمودند:
- وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿بقره:۱۲5﴾
و چون خانه [كعبه] را براى مردم محل اجتماع و [جاى] امنى قرار داديم [و فرموديم] در مقام ابراهيم نمازگاهى براى خود اختيار كنيد و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براى طوافكنندگان و معتكفان و ركوع و سجودكنندگان پاكيزه كنيد.
- وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿بقره:۱۲۷-128﴾
و هنگامى كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاى خانه [كعبه] را بالا مى بردند [مى گفتند] اى پروردگار ما از ما بپذير كه در حقيقت تو شنواى دانايى؛ پروردگارا ما را تسليم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما امتى فرمانبردار خود [پديد آر] و آداب دينى ما را به ما نشان ده و بر ما ببخشاى كه تويى توبه پذير مهربان.
آیات مختصّ به اسحاق
در پاره ای از آیات که از اسحاق بدون ذکر نام اسماعیل سخن گفته شده است، شخصیت اسحاق و کمالات و فضائل فردی او مورد اشاره می باشد. در این آیات اسحاق علاوه بر مقام پیامبری، از امامان هدایتگر انسانها، کسانی که به آنها برکت داده شده، و نماز و زکات و اعمال خیر به آنها وحی شده است، «صالحین»، از اشخاص نیرومند و برگزیدگان دانسته شده است:
- وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ؛ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ ﴿انبیاء:۷۲-73﴾
و اسحاق و يعقوب را [به عنوان نعمتى] افزون به او بخشوديم و همه را از شايستگان قرار داديم؛ و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت میکردند و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند.
- فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيًّا؛ وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا ﴿مریم:4۹-50﴾
و چون از آنها و [از] آنچه به جاى خدا مى پرستيدند كناره گرفت اسحاق و يعقوب را به او عطا كرديم و همه را پيامبر گردانيديم؛ و از رحمت خويش به آنان ارزانى داشتيم و ذكر خير بلندى برايشان قرار داديم.
- وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ؛ وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلَى إِسْحَاقَ … ﴿صافات:۱۱۲-113﴾
و او را به اسحاق كه پيامبرى از [جمله] شايستگان است مژده داديم؛ و به او و به اسحاق بركت داديم…
- وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ؛ إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ؛ وَإِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ ﴿ص:45-46-47﴾
و بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را كه نيرومند و ديده ور بودند به يادآور؛ ما آنان را با موهبت ويژه اى كه يادآورى آن سراى بود خالص گردانيديم؛ و آنان در پيشگاه ما جدا از برگزيدگان نيكانند.
آیات مشترک اسماعیل و اسحاق
از مواردی که قرآن کریم نام هردو فرزند ابراهیم را ذکر کرده است درباره تولد آنان و سپاسگزاری ابراهیم می باشد، که می فرماید:
- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ ﴿ابراهیم:۳۹﴾
سپاس خداى را كه با وجود سالخوردگى اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد به راستى پروردگار من شنونده دعاست.
مورد دیگر آنجاست که نام اسماعیل و اسحاق در زمره پیامبران به میان آمده و ایمان به رسالت هر دو آنان از امور لازم در اسلام دانسته شده است:
- قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَالنَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿آل عمران:۸4﴾
بگو به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط نازل گرديده و آنچه به موسى و عيسى و انبياى [ديگر] از جانب پروردگارشان داده شده گرويديم و ميان هيچ يك از آنان فرق نمى گذاريم و ما او را فرمانبرداريم.
ذبیح: اسماعیل یا اسحاق؟
در تورات صریحاً اسحاق به عنوان ذبیح معرفی شده است. همان فرزند ابراهیم که به دستور خداوند و برای امتحان او، باید قربانی می شد.[1] در قرآن کریم نام این فرزند ابراهیم به صراحت ذکر نشده، بلکه گفته شده است: « فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ؛ و وقتى با او به جايگاه سعى رسيد گفت اى پسرك من من در خواب [چنين] مى بينم كه تو را سر مى برم پس ببين چه به نظرت مى آيد گفت اى پدر من آنچه را مامورى بكن ان شاء الله مرا از شكيبايان خواهى يافت (صافات:۱۰۲)» لکن بسیاری از مفسّران قرآن ذبیح را اسماعیل می دانند. و از رسول اکرم نقل شده است که فرمود: «أنَا ابنُ الذَّبِیحَینِ: من فرزند دو ذبیح (اسماعیل و عبدالله) هستم.»
[1] پیدایش:22