در مراسم اربعین حسینی که در روز ۸ اکتبر ۲۰۲۰ در مسجد امام علی عليه السلام و مرکز اسلامی هامبورگ برگزار شد، حجت الاسلام والمسلمين دکتر مفتح، امام و مدیر مرکز اسلامی هامبورگ به ایراد سخنرانی با موضوعیت زیارت در قرآن کریم پرداختند که متن سخنرانی ایشان به شرح زیر می باشد:
به نقل شیخ طوسی امام حسن عسکری علیه السلام فرموده اند:
علامات المومن خمس: صلاه احدی و خمسین، و زیاره الاربعین، والتختم فی الیمین، و تعفیر الجبین، والجهر ببسم الله الرحمن الرحیم. ۱
علامات مومن پنج چیز است: ۵۱ رکعت نمازگذاردن در هر شب و روز (۱۷ رکعت نماز واجب و ۳۴ رکعت نافله) و زیارت اربعین، و انگشتر در دست راست کردن، و بر خاک سجده نمودن، و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم.
معنای زیارت
»زیارت» در لغت به معنای «قصد» است و در موردی به كار میرود كه فردی از نقطهای به نقطه دیگر، برای دیدار شخصی یا مكانی برود و هدفش از اين كار تعظیم و تکریم آن فرد يا آن مکان باشد (فیومی، ص354( و به همین مناسبت به جملهها و عباراتی كه انسان با آنها، با فرد مورد تکریم سخن میگوید «زیارتنامه» گفته میشود، که معمولاً با سلام نسبت به زیارت شونده آغاز میگردد.
در اصطلاح امروز، زیارت بر قصد کردن و رفتن برای تعظیم و تکریم فردی اطلاق میشود که از دنیا رفته است، و به ندرت ممکن است برای دیدار با زندگان از تعبیر زیارت استفاده گردد؛
هر انسان سالمی به پدر، مادر، فرزندان، بستگان و دوستان خود علاقمند است و گاهی هستی خود را فدای آنها میكند و پس از درگذشت ایشان، به یاد آنها است و در خانه دل، مهر و محبت آنان را پرورش میدهد و از همين رو است که آثار و یادگارهای آنها را حفظ مینماید. پس از خاکسپاری نیز، همواره مهر خود را در كنار قبر آنان به نمایش میگذارد تا رابطهاش با این از دست رفتگان قطع نشود و آرامگاه آنان به صورتی خاص محفوظ بماند.
زیارت اموات، نه تنها احترام و تکریم زیارت شوندگان و حفظ یاد و خاطره آنان را به همراه دارد، بلکه برای خود زیارت کننده نیز آثار تربیتی فراوانی به بار میآورد. هنگامی که شخصی برای زیارت بستگان خود به قبرستان میرود و مشاهده میکند که بزرگان و قدرتمندان و ثروتمندان جهان در زیر خاک آرمیدهاند و چیزی جز كفن همراه خود نبردهاند. همين دیدار موجب میشود كه انسان، از حرص و آز خويش بکاهد و دل به دنیا نبندد. پيامبر اکرم به اين نكته تصریح کرده و میفرماید:
- کُنْتُ نَهَیْتُکُمْ عَنْ زِیَارَةِ الْقُبُورِ فَزُورُوهَا فَإنَّهَا تُزَهِّدُ فِي الدُّنْیَا وَ تُذَکِّرُ الآخِرَةِ (متقی هندی، ج5، ح 42555)
سابقاً من شما را از زیارت اموات نهی میکردم، لکن از این پس به زیارت اموات اقدام کنید، زیرا این زیارت موجب زهد ورزیدن در دنیا و یادآوری آخرت میگردد.
زیارت معمولاً مشتمل بر دو عنصر است:
- سلام دادن به زیارت شونده: که در مورد همه عزیزان شخص زائر تحقق دارد.
- طلب حاجت از خداوند به واسطه زیارت شونده: تنها در مورد قبور انسانهای بزرگ، و کسانی که آبرومند در پیشگاه خداوند هستند، به کار میرود.
عمل رسول الله به عنوان زیارت
پيامبر اکرم خود نيز به زیارت اموات میرفت. مسلم در کتاب خود از عایشه (همسر پيامبر) نقل میکند: پيامبر در آخرین بخش از شب، خانه را به قصد زیارت بقیع ترك میكرد و آنگاه که وارد آن میشد و با آرمیدگان در دل خاك اینگونه سخن میگفت:
- السلام عليكم دار قوم مؤمنين، وأتاكم ما توعدون، غداً مؤجلون، وإنا إن شاء الله بكم لاحقون، اللهم اغفر لأهل بقيع الغرقد (مسلم، ج3 ،ص63)
درود بر شما ای ساکنان خانه افراد با ایمان! آنچه كه به وقوع آن در آینده وعده داده میشديد، سراغ شما آمد، ما نيز به شما خواهیم پیوست. پروردگارا! اهل بقیع غرقد را بیامرز!
نه تنها خود پيامبر اکرم به زیارت اهل قبور میرفت، بلکه همسرش را نيز آموزش داد كه آنها را اینگونه زیارت كند:
- السَّلامُ عَلی أهْلِ الدِّیَارِ مِنَ المُؤمِنینَ وَ المُسْلِمینَ، وَ یَرْحَمُ اللّهُ المُسْتَقْدِمینَ مِنّا وَ المُستَأخِرینَ، وَ إنّا إنْشَاءَاللّهُ بِکُمْ لاحِقُون (مسلم، ج3 ،ص64)
درود بر ساکنان مؤمن و مسلمان اين سرزمین! خداوند همه مؤمنان را؛ چه آنها كه درگذشتهاند و چه آنها كه خواهند مرد، رحمت كند. ما نيز به خواست خدا به شما خواهيم پيوست.
زیارتهای ممدوح در قرآن
در هر دو مورد از موارد زیارت قبور، مصادیقی در آیات قرآن کریم وجود دارد، و در حقیقت آموزشی از جانب خداوند به انسانها در این خصوص تلقی میشود.
1. سلام دادن به زیارت شونده
در قرآن کریم، موارد متعددی به چشم میخورد که از جانب خداوند به انبیاء بزرگ «سلام» فرستاده شده است. سوره صافات در قرآن کریم، در حقیقت زیارتنامه انبیاء بزرگ الهی است، که نسبت به یکایک انبیاء الهی مطالبی گفته میشود، و سپس به آنها به نحو یکسانی سلام داده میشود؛ و در نهایت هم با سلام دستجمعی و حمد الهی سوره به پایان میرسد:
سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ؛ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ؛ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ ﴿صافات:۷۹-81﴾
سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ؛ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ؛ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ ﴿صافات:۱۰۹-111﴾
سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ؛ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ؛ إِنَّهُمَا مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ ﴿صافات:۱2۰-122﴾
سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ؛ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ؛ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ ﴿صافات:۱3۰-132﴾
وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ؛ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿صافات:181-۱۸۲﴾
این سلام و درود فرستادن الهی، با توجه به مرگ این پیامبران، مؤید اینستکه روح آنان مخاطب این سلام و درود فرستادن است. و روح موجودی است غیر مادی، که با مرگ انسان از بین نمیرود، بلکه زنده میماند و در قیامت این روح هر کسی است که ارتباط میان جسم اخروی او با جسم دنیائی را برقرار مینماید. همین روح که «این همانی» را در جسم دنیائی، که در فواصل مختلفی سلولهای آن تغییر میکنند و پس از مدتی هیچ سلولی تعویض نشده در جسم وجود ندارد، برقرار مینماید، و همین روح است که نیز «این همانی» بین جسم دنیائی و جسم آخرتی را برقرار میسازد.
2. طلب حاجت از زیارت شونده
آنگاه که زیارت شونده از اولیاء الهی، بزرگان و آبرومندان در پیشگاه خداوند است، شخص زائر پس از سلام و عرض ادب و احترام نسبت به مقام آنان، حاجات دینی خود را به زبان آورده و از آنان میخواهد تا تحقق این حاجات را از خداوند طلب کنند. حاجات دینی که در زیارت اولیای الهی از درخواست میشود طلب مغفرت از خداوند برای زائر است، و به دنبال آن سعادت اخروی، تنعّم به نعمات بهشت و رهائی از آتش دوزخ و …
در حقیقت شخص زائر، این اولیای الهی را واسطه قرار میدهد تا جلب رضایت خداوند را نموده، سعادت اخروی را بدست آورد.
قرآن کریم در این خصوص به رسول اکرم دستور قبول چنین وساطتی را داده و میفرماید:
- وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا ﴿نساء:۶۴﴾
و ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر آنكه به توفيق الهى از او اطاعت كنند و اگر آنان وقتى به خود ستم كرده بودند پيش تو مى آمدند و از خدا آمرزش مى خواستند و پيامبر [نيز] براى آنان طلب آمرزش میکرد قطعا خدا را توبه پذير مهربان مى يافتند.
در حقیقت چنین وساطتی منحصر به زمان حیات رسول الله نیست، بلکه با توجه به مخاطب بودن روح انبیای الهی در سلامهای قرآنی سابق الذکر، در این مقام هم روح رسول اکرم و سایر رسل الهی مورد خطاب بوده و واسطه برای استغفار بندگان گناهکار قرار میگیرد.
زیارت مذموم در قرآن
قرآن کریم در سوره تکاثر زیارت قبور را مذمت کرده و میفرماید:
- أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ؛ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ ﴿تکاثر:1-۲﴾
تفاخر به بيشتر داشتن شما را غافل داشت؛ تا كارتان [و پايتان] به گورستان رسيد.
توجه به مضمون این آیه نشان میدهد که مذمت، روی تکاثر رفته است نه روی زیارت قبور. تکاثر و فخر فروشی نسبت به کثرت و فزونی جمعیت، ذاتاً امری مذموم است. افتخار به امور معنوی، یا مزیتهای علمی، یا برتریهای انسانی و اخلاقی قابل قبول میباشد لکن کثرت جمعیت نمیتواند عاملی برای افتخار ورزیدن باشد. قرآن کریم این مفاخره را مذمت مینماید، که جهت تحقق چنین مفاخره مذمومی، کار به زیارت و شمارش مردگان و ساکنان در قبور هم برسد.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه فولادوند
- فیومی، احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیر في غریب الشرح الكبير،
- متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام، کنز العمال في سنن الاقوال و الافعال،
- مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم،