تاریخ: 08.04.2016
موضوع خطبه اوّل: نیاز به قدردانی و تشکّر
بسم الله الرحمن الرحیمالحمد لله ربّ العالمين و
الحمد لله الذی لا مُضادّ له في مُلكه و لا مُنازِعَ لَهُ في أمره. الحمدالله الذی
لا شريك لَهُ في خلقه و لا شبيه لَهُ في
عَظَمَتِه. وصلّی الله علی سيدّنا ونبيّنا محمّد صلّی الله عليه وعلی آله الطاهرين
واصحابه المنتجبين. عبادالله، أُوصيكم و نفسي بتقوی الله و اتّباع امره و نهیه.
قال الله الحکیم فی محکم کتابه. اعوذ بالله من الشیطان الرجیم:
وَ یُطعِمُونَ الطعَامَ عَلی حُبِّهِ مِسكِیناً وَ
یَتِیماً وَ أَسِیراً ِنمَا نُطعِمُكمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنكمْ
جَزَاءً وَ لا شكُوراً الانسان:8
مقدّمه:
در خطبههای گذشته از آثار و برکات خانواده و همسرداری سخن گفتیم. تقدیر و تشکر دو طرف دارد. طرف اوّل تقدیر
کننده قرار دارد یعنی کسی که دیگران در حق او
عمل نیک و لطف کرده اند. و در طرف دوم تقدیر شونده هست که کار نیک از او
سرزده است. انبیاء و اولیاء همیشه در سیره علمی و عملی خود به
طرفهای اوّل یاد می دادند که در مقابل عمل نیک تشکّر کنند ولی به طرفهای دوم یاد
می دادند که با یاد آوری پاداش الهی خود را از حوزه نیاز به تقدیر و تشکر دیگران
بیرون بیاورد و چشم انتظار پاداش از سوی دیگران نباشند. در آیه شریفه ای که در صدر
سخن تلاوت شد از در مورد خانواده امام علی علیه السلام به وضوح بیان شده که آنان به
پاس دوستىِ خدای سبحان، بينوا و يتيم و اسير را خوراك دادند و گفتند: جز اين
نيست که شما را برای خدا اطعام می کنيم و از شما نه پاداشی می خواهيم نه سپاسی.
قرآن کریم از قول انبیاء
عظام نقل می فرماید: و ما أسألكم عليه من أجرٍ إن أجرى
إلا على رب العالمين» شعراء/ 180 لذا در جایی که پیامبر بزرگوار اسلام به امر الهی، محبّت اهل البیت را به
عنوان اجر رسالت طلبید و فرمود: قل لا اسالكم علیه
اجرا الا المودة فى القربی امّا
این آیه هم یک اسثتنا بر روش انبیاء در عدم مطالبه اجر نبود بلکه منفعت مردم در
آن مورد نظر بود تا با دوستی با اهل البیت و تمسک به سیره و راهنمایی آنان راه
هدایت را بیپمایند، چنان که قرآن کریم می
فرماید: قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ
أَجْرٍ إِلاَّ مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلاً فرقان ، آيه 57
به هر حال، صرف نظر از انبیاء به طور طبیعی انسان های عادی این انتظار و
توقع را دارند که در برابر کار پسندیده و نیک مورد تشکر قرار گیرند و اگر این نیاز
عاطفی آنان برآورده نشود دچار اضطراب و پریشانی می شوند.
بنابراین ما باید از یک طرف باید یاد بگیریم طبق روش انبیاء هر کاری را
برای خدا انجام بدهیم و منتظر تقدیر و تشکر نباشیم و از طرف دیگر وقتی دیگران کار
نیکی برای ما انجام می دهند به عنوان یک وظیفه انسانی و دینی از آنان سپاسگزاری
کنیم.
مطلب دوم:
تشکر، وظیفهی انسانی و ایمانیبقره، 158 و «شکور» فاطر، 30 را از نام های خدا دانسته، فرموده است: «و سیجزی
الله الشاکرین»؛ آل عمران، 144خداوند پاداش
سپاسگزاران را خواهد داد. قرآن مجید در بیش از هفتاد آیه، سپاسگزاری و قدردانی را چه از جانب خدا و
چه از سوی انسان ها مورد اشاره قرار داده و با عناوین گوناگونی بر آن تأکید فرموده
است. و البته مهمترین کسی که باید از او تشکر کرد خدای سبحان است که همه نیکی ها
از اوست. در عین حال خداوند تشکر از هر عمل نیکی را لازم می شمرد، چنان که می
فرماید: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا
وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ اراييهايشان صدقه بستان تا آنان را پاک و منزه سازی و برايشان دعاکن ،
زيرا دعای تو مايه آرامش آنهاست ، و خدا شنوا و داناست التوبه 103 یکی از معانی
آیهی شریفه صرف نظر از شأن نزول آن، لزوم قدردانی از دیگران به خاطر کار نیک آنان
است که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داده وقتی مردم وجوهات شرعیه
را پرداخت می کنند با آن که این کار وظیفه و تکلیف آنان است، بعد از دریافت وجوهات
بابت کار نیک و انجام وظیفه برای شان دعا کند و در واقع از آنان تشکر به عمل آورد.
این ادبی است که قرآن کریم به پیامبر بزرگوار می آموزد که فرمود: ادبنی ربی فاحسن
تأدیبی. در روایات نیز سفارش فراوانی به تشکر شده است از جملهامام صادق ع می
فرماید: «وَ إِنَّ خَیْرَ الْعِبَادِ مَنْ یَجْتَمِعُ فِیهِ خَمْسُ خِصَالٍ إِذَا
أَحْسَنَ اسْتَبْشَرَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ وَ إِذَا أُعْطِیَ شَکَرَ وَ إِذَا
ابْتُلِیَ صَبَرَ وَ إِذَا ظُلِمَ غَفَرَ»؛ بحارالأنوار، ج 75، ص
سه مرحله برای
تشکر می توان در نظر گرفت: ای آل داود شکر این همه نعمت را به جا آورید،
هرچند که شمار کمی از بندگان من شکرگزارند!» سبا آیه۱۳ به کار بردن
واژه اعملوا نشان می دهد که شکر، بیشتر، از مقوله عمل است و باید آن را در لابلای
اعمال انسان ارائه داد، و شاید به همین دلیل قرآن تعداد شکرگزاران واقعی را اندک شمرده
است. در آیه۲۳۷۳ نمل می
فرماید: ولکن اکثر هم
لایشکرون، بیشتر آنها شکرگزاری نمی کنند.ولی بیشتر مردم سپاس گزار نیستند. یونس آیه۶۰ و نیز غافر آیه ۶۱ . .
مطلب چهارم:
برکات تشکّر
ارزش سپاس و تقدیر، به دین و دینداران اختصاص ندارد بلکه به عنوان یک فضیلت
اخلاقی است که عقل و عقلای عالم به آن حکم میکنند. دانشمندان علوم تربیتی و اجتماعی نیز در باب هنجارشناسی، تقدیر و سپاسگزاری را به
عنوان ابزار تشویق و یک عمل سازنده و کارآمد و مفید و مؤثر برای پرورش انسان و جهت
دادن جامعه به سوی رفتارهای اجتماعی درست بر میشمرند. در این جا مناسب است به دو
مورد کلی اشاره شود:
1ـ اثر بر تقدیر شونده: همان طور که گفتیم قدردانی زمانی معنا
پیدا می کند که قدر و ارزش عمل نیک دیگران را بشناسیم و کسی را که نیکی کرده مستحق
تقدیر، تشکّر و سپاس بدانیم. توضیح این که در تفسیر و تحلیل قرآنی، انسان
رشد یافته و تربیت شده انسانی شاکر و سپاسگزار است؛ زیرا نسبت به نعمت و سپاس
گزاری نعمت دهنده آگاهی وشناخت دارد و ارزش و قدر نعمت و نعمت دهنده را می شناسد و
می داند و راه درست تشکر و قدردانی را هم آموخته است. لقمان آیه۱۲ در واقع درباره اهمیت و آثار سپاسگزاری همین اندازه بس که قرآن
کریم روح شکر گزاری را از مهمترین صفات اهل ایمان قرار داده و از انسان ها خواسته
است تا در برابر نعمت وجود و دیگر نعمت ها شکرگزار باشند. روشن است که خداوند
موجودی بی نیاز است و نیازی هم به سپاس گزاری پرستش از سوی بندگانش ندارد. از این
جا معلوم می شود که فایده تشکّر و پرستش خداوند به خود انسان بر می گردد؛ چرا که
از نظر تربیتی آثار مثبت بر روح و جسم و جان او دارد. در این باره باید در باب
آثار و برکات بندگی و پرستش خداوند سبحان بیشتر سخن گفت. به همین صورت وقتی ما از
کسانی که در حق ما نیکی می کنند تشکر می کنیم آثار مثبت تربیتی بر ما دارد و نوعی
رشد و اعتلای فکری و روحی و عاطفی در خود ما به وجود می آید و موجب بارور شدن نهال
انسانیت در خود ماست. از اینجا می توان پی برد که چرا در آموزه های وحیانی سپاس و
شکرگزاری چنین جایگاه، ارزش و اعتباری دارد.
مطلب پنجم:
مثال هایی از قدردانی در خانواده
در قرآن کریم و روایات نمونه هایی
فراوانی از تشکر در خانواده یافت می شود. از جمله تشکر فرزندان از پدر و مادر،
تشکّر همسران از یکدیگر، تشکر از فرزندان، تشکر از فامیل و همسایه و تشکّر از
کسانی که در حق خانواده شما خیر و نیکی کرده اند. به طور ویژه قرآن کریم تشکّر از پدر
و مادر را بر فرزندان واجب فرموده و آن را در ردیف تشکر از خویشتن قرار داده و می
فرماید: “وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً
عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ
الْمَصیر”؛ما به انسان درباره
پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با سستی روز افزون حمل کرد و شیرخوار گیش دو
سال است، سفارش کردیم که سپاس من و پدر و مادرت را به جای آر؛ زیرا بازگشت به سوی
من است.