بسم
الله الرحمن الرحیم
اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ
مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا… اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ
مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ
اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ
بَعْدَ قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ
عَلی ما یُریدُ
ثم الصلاه و السلام علی
محمد عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره
المشرکون
اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله
و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه
هفته های قبل در خصوص پاسخ قرآن
نسبت به سؤال دوم که «هدف از خلقت آسمانها و زمین، و آفرینش انسان چیست؟» صحبت
کردیم، و گفتیم که علت و سبب خلقت انسان به بیان قرآن تکامل انسان و وصول به مقام
عبودیت و قرب الهی است، که سعادت ابدی در زندگی جاویدان نتیجه آن می باشد. هفته
گذشته در ادامه پاسخ به همین سؤال دوم
مباحث دیگری را که در قرآن کریم برای تکمیل بیان هدف خلقت، و نشان دادن راه
تربیت و هدایت انسان مطرح شده است را مورد اشاره قرار دادیم.
مبحث مهم دیگری که همه کس طرح آن را
از قرآن کریم توقع دارد این است که «چه باید کرد؟» بحثی که ذیل پاسخ سؤال «آمدنم
بهر چه بود؟» دسته بندی می شود موضوع «احکام عملی» است:
1.
2.
3.
احکام عملی
بنابر قول مشهور حدود پانصد آیه از
آیات قرآن درباره احکام عملی است، که «آیات الاحکام» نامیده می شوند. آیات
الاحکام، آیاتی است که به احکام فقهی و تکالیف عملی ارتباط دارد.[1] به عبارت
دیگر، بر آن دسته از آیات قرآن اطلاق میشود که بیانگر احکام عملی اسلام باشد.[2] البته
تعداد این آیات از سیصد آیه تا هشتصد آیه گفته شده، امّا به نظر می رسد آیات
الاحکام بیش از اینها باشد. برابر آنچه بحرانی در تفسیر شریف برهان نقل کرده یک
چهارم آیات قرآن را فریضه ها و احکام تشکیل می دهد.
کتابهای متعددی برای تفسیر این آیات
قرآن توسط عالمان اسلامی نوشته شده است، که عنوان تفسیر فقهی را بر آنها نهاده
اند، که گاه به نام فقه القرآن نامیده می شوند مانند «فقه القرآن قطب راوندی»
و گاه به تفسیر آیات الاحکام نامیده می شوند مانند «آیات الاحکام جرجانی»،
و گاه احکام القرآن، مانند «احکام القرآن ابن عربی».
جایگاه
استنباطی آیات الاحکام
قرآن
کریم نخستین و معتبرترین منبع شریعت اسلام، و سنت تبيين کننده و شارح کتاب الهی است
نه منبعی در عرض آن.
به همین جهت قرآن میزان سنجش روایات
است، یعنی آن بخش از روایات که منطبق بر کتاب الهی باشد، پذیرفته و هر آنچه مخالف آن
باشد، مورد عمل قرار نمیگیرد. از اين رو گاه شناخت آيات الاحکام را از شرایط اجتهاد
دانستهاند.
ویژگیهای
احکام قرآن
از آنجا که قرآن کریم، کتابی هدایتی
تربیتی است و همه آنچه را که در هدایت انسان به سعادت حقیقی و جاودانه مؤثر است بیان
کرده، طرح مباحث فقهی در قرآن نیز با همین هدف متناسب است؛ این امر سبب شده تا آیات
الاحکام، ویژگیهایی متفاوت با کتابهای فقهی ـ حقوقی داشته باشد که برخی از آن ویژگیها
عبارتند از:
1. بیان
کلی و اشارهای
معمولا احکام به گونهای فشرده و در
حدّ اشاره و کلّی بیان شده است. یکی از فوائد
این ویژگی آن است که خصوصیات احکام، متناسب با شرایط و احوال گوناگون استنباط شود.
قرآن کریم به طور عام و کلی می فرماید« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ
مائده: ۱ ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد به قراردادها[ى خود] وفا كنيد» یا « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ
آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ
تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ نساء:۲۹ ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد
اموال همديگر را به ناروا مخوريد مگر آنكه داد و ستدى با تراضى يكديگر از شما [انجام
گرفته] باشد»
2.
همراهی بیان احکام با انذار و تبشیر
بیان
احکام در قرآن به شکلی جذّاب همراه با ترغیب یا تهدید و انذار است، و زبان تشریع متناسب
با اهمّیّت حکم فراز و فرود مییابد:
–
قرآن در باب وصیت با بیان نرم و ملایم
میگوید: «کُتِبَ عَلَیکُم إِذا حَضَرَ أَحدَکُمُ المَوتُ إِن تَرَکَ خَیرًا الْوَصِیّةُ
لِلولِدَینِ و الأَقرَبِینَ بِالمَعرُوفِ حَقّـًا عَلَیالمُتَّقِین بقره:180 ؛
بر شما مقرر شده است كه چون يكى از شما را مرگ فرا رسد اگر مالى بر جاى گذارد براى
پدر و مادر و خويشاوندان [خود] به طور پسنديده وصيت كند [اين كار] حقى است بر پرهيزگاران».
–
قرآن درباره وجوب روزه با لحن تشویقی،
نتیجه روزه را باز میگوید:« يَا
أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ
مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ بقره:183 ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد
روزه بر شما مقرر شده است همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما [بودند] مقرر شده بود
باشد كه پرهيزگارى كنيد».
–
لحن قرآن در بیان احکام، گاه
تهدیدآمیز شده و مسأله ترک وظیفه با ذکر پیامدهای آن بیان میشود. در مسأله حج بیت
الله الحرام، پس از بیان احکام آن می فرماید:« … وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا
أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿بقره:۱۹۶﴾؛ و از خدا بترسيد و بدانيد كه خدا سخت
كيفر است».
–
و گاه لحن انذار از این هم شدیدتر میشود
و مسأله اعلام جنگ با خدا و پیامبر مطرح میشود: «یأَیّهَا الَّذِینَ ءَامَنوا اتَّقُوا
اللّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَالرِّبواْ إِن کُنتُم مُؤمِنِین؛ فَإِن لَم تَفْعَلوا
فَأذَنُوا بِحَرب مِناللّهِ وَ رَسولِه… بقره:278-279 ؛ اى كسانى كه ايمان آورده
ايد، از خدا پروا كنيد؛ و اگر مؤمنيد آنچه از ربا باقى مانده است واگذاريد؛ و اگر
چنين نكرديد، بدانيد به جنگ با خدا و فرستاده وى برخاسته ايد».
از جمله فواید این شیوه بیان، افزون
بر بیان فلسفه و نتیجه عمل، آن است که مخاطب را به انجام عمل یا ترک فعل حرام سوق میدهد؛
هم چنین جایی که تزاحم میان دو تکلیف باشد، موارد مهمتر را نمایان میسازد.
اقسام
آیات الاحکام
آيات الاحکام از جهات گوناگون قابل
تقسيم است که به نمونههايی از آنها اشاره میشود:
–
دلالت بعضی آيات بر حکم شرعی به نحو
استقلال است مانند «أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا بقره:275 »
بیانگر اینکه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانيده است.
ولی دلالت بعضی ديگر به نحو
انضمام است مانند آیه «وَ فِصٰالُهُ فِي عٰامَيْنِ لقمان:14 » که مدّت زمان شيرخوارگی
را دو سال 24ماه میداند؛ و به ضميمه آيه «وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلٰاثُونَ شَهْراً
احقاف:15 » که مدّت دوران رشد نوزاد در رحم مادر و شیرخوارگی را سی ماه دانسته است؛به
دست میآيد که کمترين زمان حمل و رشد نوزاد در رحم مادر شش ماه است.
–
بعضی آيات به صيغه انشاء دلالت
بر حکم دارد مانند «أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ بقره:۴۳ »
و بعضی به هيئت اخبار
مانند «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ مائده:۳ »
–
بعضی با امر مستقیم الهی است
مانند «أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ بقره:۴۳ »
و بعضی با امر غیر
مستقیم مانند « قُلْ
لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ …
وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ
… نور:30-31
–
مدلول برخی آيات، حکم تکلیفی
است مانند وجوب روزه و حرمت خوردن مردار که به ترتيب از آيه «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيٰامُ بقره:۱۸۳ »
و آيه «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ مائده:۳ » استفاده میشود.
و
مدلول برخی ديگر، حکم وضعی است مانند بطلان روزه در حال مرض يا سفر که از آيه
« مَنْ كٰانَ مَرِيضاً أَوْ عَلىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّٰامٍ أُخَرَ بقره:۱۸۵ »
استفاده شده است.
و بعضی دیگر از آيات متضمّن
احکام و قواعد کلّی است مانند قاعده عسر و حرج که از آيههای «مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ
فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ حج:۷۸ » و «يُرِيدُ اللّٰهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لٰا يُرِيدُ
بِكُمُ الْعُسْرَ بقره:۱۸۵ » استفاده شده است.
–
بعضی آيات بيانگر ادب معاشرت مؤمنان
با رسول خداصلّیاللّهعليهوآله است مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ
آمَنُوا لٰا تَرْفَعُوا أَصْوٰاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ حجرات:۲ ».
و
بعضی ديگر، چگونگی روابط اجتماعی مؤمنان و حدود و اصول همزیستی سالم و برادرانه
را در جامعه اسلامی بيان میکند مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا
كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لٰا تَجَسَّسُوا وَ لٰا يَغْتَبْ
بَعْضُكُمْ بَعْضاً حجرات:۱۲ » که به دوری از سوء ظن، تجسّس در امور ديگران و غیبت
امر میکند.
[1] ادوار فقه، ج۲، ص۴
[2] آیات الاحکام، شانهچی، ص۲